هدایت و ضلالت الهی، و مسئله عدل الهی؟

خداوند چندین بار در قرآن هدایت و گمراه نمودن انسانها را به خود نسبت داده می فرماید: «یضِلُّ اللَّهُ مَنْ یشَاءُ وَیهْدِی مَنْ یشَاءُ»؛ آیا این مسئله جبر نیست؟! آیا مجازات و جهنّمی نمودن انسانی را که خدا گمراه نموده، با عدل الهی منافات ندارد؟!

عمل و انتخاب انسان در هدایت و ضلالت او نقش مهمّی دارد و اگر مى بینیم که گمراهی بشر به خدا نسبت داده شده است، به خاطر آنست که این خاصیّت را «خداوند» در اعمال و انتخاب های او نهاده است. خداوند زمینه هدایت همگان را فراهم نموده است؛ ولی برخی از افراد با ارتکاب گناه و معصیت خود را از آن محروم می سازند و به ضلالت و گمراهی می افتند.
«هدايت الهى» به معناى توفيق بر كارهاى خير و راه‏ هاى نيك بختى و سعادت است و آن مخصوص كسانى است كه در راه حق گام بردارند و در اين راه مجاهده كنند. «ضلالت» نیز به معنی سلب اين توفيق و قطع اين كمك الهى که مخصوص گنهكاران و ستمگران و مسرفان و افراد بى‏ ايمان است.

«دروغ گويان» هرگز هدایت نمی شوند

منظور خداوند از اين که در قرآن مي فرمايد "دروغ گويان را هدايت نمي کند" چيست؟

قرآن در آيه 3 سوره «زمر» مى فرمايد: «خداوند كسى را كه دروغگو و كفران كننده است، هدايت نمى كند». از سوی دیگر در آیه 56 سوره قصص می فرماید: «هدایت و ضلالت تحت اراده خداوند است». در اینجا باید توجه داشت: اين بدان معنى نيست كه خداوند گروهى را به اجبار هدايت و گروهى را به اجبار گمراه می كند. بلكه منظور اين است که هنگامى كه زمينه هاى هدايت و ضلالت از طريق اعمال خود انسان فراهم شود، خداوند هر كس را مطابق لياقتش، پاداش داده و هدایت می کند و یا لطفش را از او برداشته و رهایش می کند تا گمراه شود.

سعادتمندان واقعی در کلام امام علی(ع)

امام علی(علیه السلام) در تبیین صفات سعادتمندان واقعی چه می فرمایند؟

امام علی(ع) در کلام حکیمانه ای هشت ویژگی سعاتمندان را بیان می کند، آنان انسان هایی متواضع و دارای کسب و کار حلال و باطنی پاك و صالح هستند زیرا اعمال و اقوال انسان تراوشى از صفات درونى اوست، آنان دارای نیتی خالص و فطرتی پاک و اخلاقی نيكو هستند. امام انفاق و كمك به نيازمندان، و حفظ زبان از غیبت و تهمت را از مهم ترين ویژگی های این افراد دانسته و در آخرین ویژگی می فرماید: آنان اهل بدعت نیستند.

نهی امام علی(ع) از تفاوت رفتار، در حال بیماری و سلامتی

چرا امام علي(علیه السلام) انسان را از تغییر رفتار در حالت بیماری و گرفتاری با حالت سلامتی و آرامش برحذر می دارد؟

امام علی(ع) با اشاره به تفاوت در رفتار انسان می فرماید: «از كسانى مباش كه به هنگام بيماری از اعمال زشت خود پشيمان مى گردند و اگر تندرست باشند، با احساس امنيت، به لهو و لعب مى پردازند». آنان در زمان بيمارى با نزدیک دیدن مرگ به فكر توبه مى افتند؛ اما هنگام سلامتی سرگرم لهو و لعب می شوند. اين فراموشكارى و تناقض نشانه كوتاه فکری و ضعف ايمان و غلبه هوای نفسانی است. همچنین قرآن می فرماید: «هنگامى كه سوار كشتى شوند، خدا را با اخلاص مى خوانند؛ امّا هنگامى كه خدا آنان را به خشكى رساند باز مشرك مى شوند».

مهيّا بودن «اسباب هدایت»

امام علی(علیه السلام) در حکمت 157 نهج البلاغه، در رابطه با آماده و مهیا بودن «اسباب هدایت» چه می فرماید؟

امام علی(ع) در مورد مهیا بودن «اسباب هدایت» می فرماید: «حقيقت به شما نشان داده شده اگر چشم بينا داشته باشيد و وسائل هدايت در اختيار شماست، صداى حق در گوش شماست اگر گوش شنوا داشته باشيد». بر اساس این سخن، خداوند تمام وسايل هدايت و سعادت را در اختيار شما قرار داده، آيات قدرتش را در پهنه آفرينش به شما نشان داده، و درس هاى عبرتش را در برابر شما قرار داده است. در واقع  آیات قدرت الهی و پیامبرانِ راهنما همگي برای هدایت انسان فراهم شده اند و در این میان سودمند كسى است كه بصيرت پيدا كند.

آشکاری نشانه های «حق» در کلام علی(ع)

امام علی(علیه السلام) در حکمت 169 نهج البلاغه، در تبیین آشکار بودن نشانه های حق چه می فرماید؟

امام علی(ع) در حکمت 169 نهج البلاغه به كسانى كه حق را با تمام ظهور و بروز آن درک نمی کنند،  هشدار داده و می فرماید: «صبح براى آنها كه دو چشم بينا دارند روشن است»، در واقع كسانى كه چشم بصيرت دارند حق را به خوبى درك مى كنند، اما مفهوم حق ممکن است اشاره به ذات پاك پروردگار باشد يا منظور آيين اسلام و آورنده آن باشد و يا مراد رسول گرامى اسلام(ص) باشد يا مقصود خود حضرت(ص) و امامان اهل بيت(ع) باشند يا اين كه منظور تمام حقايق عالم هستى باشد.

مکلف بودن انسان به انس با متون دینی

چرا انسانها در طول تاریخ موظف به انس و ارتباط با متون دینی خود بوده اند؟

براي اينكه نام خدا با ياد معارف و احكام و حكمت هاي او همراه باشد، خداي سبحان دستور يادآوري محتواي متون ديني را در طول تاريخ گذشته و حال صادر فرموده است و به همين منظور فرصت هاي مناسب جهت تأمين ياد خدا انتخاب شده است.

شرایط «هدايت الهي»

در سوره «عنکبوت» چه شرایطی برای «هدایت الهی» ذکر شده است؟

خداوند با تأكيد بسيار در سوره «عنكبوت» فرموده است که اگر مجاهدت در راهى توأم با اخلاص شد، من متكفّل هدايت او هستم. اطلاق اين عبارت شامل جهاد نفسانى، خارجى، معنوى و مادى مى شود. اعراب با اسرائيل چقدر با هم جنگيدند؛ اما به نام اعراب و اسرائيل خوب كسى حاضر نيست جان خود را براى سران عربى بدهد؛ اما وقتي شعار عوض شد و عنوان اسلام و خدا و رسول او شد همه حاضرند در اين راه جان دهند. پس تنها راه پيروزى، جهاد همراه با اخلاص است. جهاد با نفس هم نياز به تلاشى خالصانه دارد.

خدا می تواند همه را هدایت کند امّا هدایت نمی کند!

خداوند در آیه 35 سوره انعام می گوید: «اگر خدا بخواهد، می تواند آنها را برای هدایت جمع کند»، اگر حق این است که همه به خدا ایمان بیاورند، پس چرا خداوند همه انساها را هدایت نمی کند؟!

«ایمان اجباری» بیهوده است؛ زیرا عبودیّت و تکامل فقط با «اختیار» معنا می یابد؛ در فضایی که همه مجبور به انجام یک نوع کار هستند، تمایز اعمال و نیّتها از بین می رود. ضمن اینکه هدایت اجباری با «نظام علت و معلول» و استعدادها و ظرفیت های اشخاص، منافات دارد؛ کسانی می توانند دعوت پیامبر را بپذیرند که گوش شنوا و جان پذیرنده داشته باشند. از طرفی، تعلّق اراده الهی به هدایت هر شخص، «مشروط بر اراده خود اوست» و بستگی به انتخاب هدایت یا گمراهی توسط او دارد.

اراده الهی بر ضلالت و هدایت برخی از انسانها و منافات آن با عدل الهی!

در بعضی از آیات قرآن مشاهده می کنیم که هدایت و گمراهی بندگان به خداوند منتسب شده است؛ مثل آیات 26 سوره بقره، 93 سوره نحل، 8 سوره فاطر، 27 سوره رعد و... . حال منظور از «اراده» خداوند بر «گمراهی» برخی از افراد در این آیات و آیه ای مثل «یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهدِى مَنْ یَشاءُ» چیست؟! آیا عادلانه است که خداوند عده ای را گمراه کند و سپس به سبب گمراهی آنان را مجازات نماید؟!

هدایت و ضلالت الهی به معنای زمینه سازی و یا از بین بردن زمينه هاى مساعد است؛ بدون اينكه فرد را بر هدایت و یا گمراهی اجبار کرده باشد. این توفیقات و یا سلب توفیقات از سوی خداوند بی حساب و کتاب نیست؛ بلکه هر بنده ای با اعمال خود توفیقات الهی را به خود جلب و یا از خود سلب می کند. این موضوع مورد تأیید بسیاری از آیات قرآن و روایات اسلامی است.

پایگاه اطلاع رسانی دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
سامانه پاسخگویی برخط(آنلاین) به سوالات شرعی و اعتقادی مقلدان حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
تارنمای پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی
انتشارات امام علی علیه السلام
موسسه دارالإعلام لمدرسة اهل البیت (علیهم السلام)
خبرگزاری دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی

قالَ رَسُولُ اللّهِ صلّى اللّه عليه و آله :

اِنَّ لِقَتْلِ الْحُسَيْنِ عليه السّلام حَرارَةً فى قُلُوبِ الْمُؤ منينَ لا تَبْرَدُ اَبَداً.

براى شهادت حسين عليه السلام ، حرارت و گرمايى در دلهاى مؤمنان است که هرگز سرد و خاموش نمى شود.

جامع احاديث الشيعه ، ج 12، ص 556