آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

"عذر به جهل" از موانع تکفیر؛ برای محمد بن عبدالوهاب آری، برای مسلمانان خیر!!!

سید مصطفی هاشمی نجف‌ آبادی

مقدمه

از مهمترین اختلافات میان وهابیت با دیگر مسلمانان، مسأله شروط و موانع تکفیر است. وهابیان بدون در نظر گرفتن شروط و موانع، مسلمانان را تکفیر می­کنند؛ در حالی که مسلمانان، شرائط و موانع مورد نظر را لحاظ می­کنند. تکلیف، اختیار، و اتمام حجت از مهم‌­ترین شروط تکفیر در نزد مسلمانان؛ و جهل، خطا، اجبار، و تأویل از مهم ‌ترین موانع تکفیر به شمار می­ آید.

به عنوان نمونه، ابن تیمیه که وهابیان خودشان را به او منسوب می­کنند، اتمام حجت یعنی ابلاغ حجت و فهم صحیح از حجت را از شرایط تکفیر برمی­شمارد و می­نویسد:

«همانا من از از کسانی هستم که به شدت با تکفیر معین مخالف هستم مگر زمانی که دانسته شود حجت اقامه شده است و من اقرار می­کنم خداوند خطاهای امت را بخشیده است، چه خطاهایی که در فهم مسائل خبری واقع شود و یا در مسائل عملی. و پیوسته سلف در بسیاری از مسائل با یکدیگر اختلاف و نزاع داشتند ولی هرگز دیگری را تکفیر نمی­ کردند».[1]

ملاک بودن "ابلاغ" حجت نزد وهابیت

هر چند وهابیان همچون دیگر مسلمانان، اقامه حجت را از جمله شروط تکفیر معین بیان می­کنند، ولی حقیقت امر این است که شرط بودن "اقامه حجت" در تکفیر معین، از جمله خدعه های وهابیت است و در واقع آنان برای آنکه خودشان را مبرای از تکفیر نشان دهند و اتهامات را از خودشان دور کنند، به چنین شرطی تمسک می­کنند.

اساساً حجتی که وهابی ها از آن دم می­زنند، تفاوتی با جهل ندارد؛ زیرا از دیدگاه وهابیت، همین که پیام دین به کسی برسد، برای او اتمام حجت صورت گرفته و اگر دین را نپذیرد، دیگر معذور نیست، هر چند آن شخص به هر دلیلی آن پیام را به طور صحیح نفهمیده باشد! چنان­چه محمد بن عبدالوهاب در این رابطه می­گوید:

«اصل اشکال این است که شما میان قیام حجت، با فهم حجت تفاوت نمی­گذارید. همانا اکثر کفار و منافقین با وجود اقامه حجت بر آنها حجت خدا را نفهمیدند. و خداوند با وجود ابلاغ حجت، آنان را تکفیر کرده است، اگرچه آنها حجت را نفهمیده بودند».[2]

نقد

اولا: رسول خدا (صلی الله علیه وآله) هم مامور به ابلاغ کتاب و هم مامور به تبیین آن برای مردم بوده است. چنانچه خداوند می­فرماید:

«وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ»[3] (ما قرآن را به سوی تو نازل کردیم تا اینکه تو برای مردم آن را تفسیر کنی و روشن سازی).

بنابراین چگونه می­توان تصور کرد از یک طرف، پیامبر اکرم مامور به فهماندن کتاب به همه انسان ها از جمله مشرکان بوده است و از طرفی دیگر، فهمیدن و درک کتاب الهی از سوی مشرکان در اتمام حجت بر آنان شرط نبوده است؟ به بیانی دیگر اگر تنها ابلاغ کتاب در تکفیر و جهاد با آنان کافی بود، دیگر این همه تلاش برای هدایت آنها چه معنایی داشت؟

چنانچه خداوند نیز برای هدایت انسان ها مثال های فراوانی را ذکر کرده و با بیان های متفاوت، برای اینکه حقیقت امر برای آنها مخفی نماند، تلاش کرده است. لذا اگر تنها ابلاغ کتاب کافی بود، این همه تلاش برای فهماندن کتاب به آنها بی فایده بود.

ثانیا: با دقت در آیات قرآن روشن می­شود که خداوند، مخالفت با پیامبر اکرم را در هر صورت، موجب خلود در جهنم نمی­داند؛ بلکه در صورتی مخالفت منجر به جهنمی شدن می­شود که دین الهی برای انسان ها تبیین شده باشد و بعد از آن به مخالفت برخیزند. چنان­چه خداوند می­فرماید:

«وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا»[4] (و هر کسی که با رسول بعد از آنکه هدایت برایش روشن شد به مخالفت برخیزد و از راهی غیر از راه مومنان تبعیت کند، وی را به همان (طریق باطل و راه ضلالت) که برگزیده واگذاریم و او را به جهنم درافکنیم، که آن مکان بسیار بد منزلگاهی است).

ثالثا: وهابیان جهل را از جمله موانع تکفیر نمی­دانند. چنان­که محمد بن عبدالوهاب می­نویسد: «فإنك إذا عرفت أن الإنسان يكفر بكلمة يخرجها من لسانه، وقد يقولها وهو جاهل فلا يعذر بالجهل»؛[5] وقتی دانستی که انسان با یک کلمه از دهانش خارج می­شود، کافر می­شود، در حالی که چه بسا آن را از روی جهل گفته باشد، پس به دلیل جهل معذور نخواهد بود».

با توجه به آنچه تاکنون بیان شد، از طرفی وهابیت اقامه حجت را شرط می­دانند و از طرفی دیگر جهل را از جمله موانع تکفیر نمی­دانند و می­گویند جاهل معذور نیست. این در حالی است که معذور نبودن جاهل، در تعارض با شرط بودن اقامه حجت است. به این معنا که اگر در تکفیر، جهل را عذر ندانیم، به طور طبیعی ابلاغ حجت هم نباید شرط باشد. چرا که این یک نوع دوگانگی است. زیرا وقتی جهل عذر نباشد، می­توانی او را تکفیر کنی و لازم نیست دیگر بر او اقامه حجت کنی.

رابعا: اقرار بنیانگذار وهابیت به گمراه بودنش در توحید، جالب توجه است. او اعتراف می­کند که من در مرحله ­ای نه تنها خودم بلکه اساتیدم نیز توحید را نمی­دانستیم و معنای لا اله الا الله را درک نمی­ کردیم.[6] این اقرار اعترافی از جانب وی بر مشرک بودنش است که اصلا قابل تطهیر نیست. چون طبق مبنای خودش، جهل عذر نیست. بنابراین اگر در آن زمان کسی بود که توحید را مثل وهابیت فهمیده بود، می­توانست محمدبن عبدالوهاب و اساتید او را تکفیر کند و او را به جرم شرک بکشد.

عذر به جهل از موانع تکفیر، تنها برای محمد بن عبدالوهاب

اینها جزء تناقضات وی به شمار می آید؛ یعنی از یک طرف می­گوید: همه شما مشرک و کافر هستید چون در توحید که امری بدیهی است دچار شرک شده اید و البته معذور هم نیستید. از طرفی دیگر می­گوید: البته من خودم و اساتیدم زمانی معنای واقعی توحید را نمی­دانستیم. البته جالب این است که اصلا خودش را مشرک نمی­داند و به شرک خودش در آن دوران اعتراف نمی­کند. گویا به خاطر اینکه حقیقت توحید را درک نکرده یا کسی توحید را برایش نگفته است، خودش را معذور دانسته است.

البته در اینجا کسی می­تواند به او بگوید: پس به چه دلیلی همه را تکفیر می­کنی. اگر توحید بدیهی بوده است، چرا خودت زمانی توحید را نمی­دانستی و به مشرک بودن خودت اطلاع نداشتی و اگر یک محمد بن عبدالوهاب دیگری پیدا می­شد می­توانست تو را به جرم شرک بکشد؟ و اگر توحید بدیهی نیست (به دلیل اینکه خودت هم مشرک بودی)، پس بر اساس چه دلیلی مسلمانان را معذور نمی­دانی و جان، مال و ناموس آنها را به جرم ندانستن توحید حلال می­دانی؟

نتیجه

در این مقاله بیان شد که وهابیان از یک طرف ابلاغ حجت را شرط می­دانند و آن را کافی در اتمام حجت می­دانند و انسان های بی گناه را به جرم اینکه حجت بر آنان اتمام شده است، می­کشند و از طرفی جهالت را از موانع تکفیر به شمار نمی ­آورند. در نقد این دیدگاه بیان شد که اولا: این دیدگاه، در تعارض با آیات قرآن است. ثانیا: یک دوگانگی میان معذور نبودن جاهل و شرط بودن ابلاغ حجت وجود دارد. ثالثا: خود محمد بن عبدالوهاب به بدیهی نبودن معنای توحید اقرار کرده است. با توجه به این معنا، چگونه است که مسلمانان را به دلیل به دلیل ندانستن معنای توحید تکفیر می­کند و جهالت را نسبت به آنان از موانع تکفیر به حساب نمی ­آورد؟