اگرچه قرآن کریم درباره طعام جهنّميان در يك آيه از «ضَريع»؛ (خار خشك) و در آيه ديگر از «غِسلين»؛ (چركابه) سخن به ميان آورده است ولی اين دو با يكديگر تناقض ندارند؛ چراكه جهنّم درجاتى دارد و مجازات هر انسانى نيز به مقدار گناهان اوست. از اين رو غذاى گروهى از دوزخيان «زقّوم» و غذاى گروهى ديگر «چركابه» و نوشيدني برخى از آنان «آب جوش» و گروهى ديگر «صَديد» است.
در پاسخ به پرسش ياد شده، مفسّران وجوهى را يادآور شده اند: 1. اهل ايمان، در حالى كه مُشرف بر جهنّم هستند، براى مشاهده وضعيّت دردناك ستمگران و مجرمان، آنان را نظاره مى‌كنند و در حالى كه آتش جهنّم برافروخته شده و زبانه مى‌كشد و مؤمنان صحنه پرتاب طاغيان را در آتش مى‌بينند، بدون آنكه آسيبى به آنان برسد، از كنار آتش به سلامت مى‌گذرند. 2. در اين جا، تفسير دقيقترى ارائه شده كه به كلّى هرگونه شبهه ورود اهل ايمان را به دوزخ منتفى مى‌سازد و آن اين است كه «ضمير خطاب» در آيه «وَ إِن مِّنكُمْ إِلَّا وَارِدُهَا» تنها به كافران و منكران روز رستاخيز باز گردد، و اين گونه «التفات» (از غيبت به خطاب) براى افاده اختصاص است، و معناى آيه چنين مى‌شود: اين شما ـ كافران و منكران ـ هستيد كه وارد دوزخ مى‌شويد.
خدا در سوره «حجّ»، درباره گروهى از كفّار مى فرمايد: «كسانى كه كافر شدند لباس هايى از آتش براى آنها بريده مى شود». مفهوم اين سخن آن است كه قطعاتى از آتش به صورت لباس براى آنها بريده و دوخته مى شود، نه اينكه آتش از هر سوى آنها را مانند لباس احاطه كند. از آن دردناكتر اينكه مايع سوزان و جوشان بر سرشان مى ريزند و اين آب سوزان در آنها چنان اثر مى كند كه هم درونشان را ذوب مى كند و هم برونشان را! براى آنها تازيانه ها يا گرزهايى [آتشين] است و هر زمان بخواهند از دوزخ خارج شوند، بلافاصله به آن باز گردانده مى شوند.
كتب لغت درباره معناي واژه «خلود» دو نظر مختلف دارند: نخست اينكه معناى اصلى آن همان جاودانگى و هميشگى و ابديت است و اگر به طول عمر اطلاق مى شود از باب تشبيه است، دوّم اينكه معناى اصلى آن طول عمر است و اگر به جاودانگى و ابديت گفته مى شود از باب بيان مصداق واضح و روشن مى باشد. احتمالات مفسّران درباره «خلود» مردود شناخته شده؛ چرا كه بر خلاف صريح آيات «قرآن» است، زيرا در آيات «قرآن» تنها تعبير به خلود نشده است كه قابل اينگونه تفسيرها باشد تعبيرات ديگرى در اين زمينه در «قرآن مجيد» آمده كه با اين توجيهات نمي سازد.
در آيات «قرآن» افراد يا اقوام مختلفى هستند كه مخلّد در آتش دوزخند، از جمله: 1. كافران؛ اعم از منكران مبدأ و معاد يا مشركان يا تكذيب كنندگان آيات الهى و يا دشمنان خدا و پيامبر(ص) 2. منافقان؛ هرچند ظاهراً در سلك اهل ايمان و در زمره مؤمنان بوده باشند 3. آنها كه غرق گناهند 4. قاتلان و جانیان كه مرتكب قتل عمد شده اند 5. رباخواران 6. ظالمان و ستمكاران 7. سبك اعمالان 8. گنهكاران به طور عام. آنچه مسلّم است خلود كفّار و افراد بى ايمان در دوزخ قطعي است؛ اما خلودِ معصيت كاران قطعي نيست.
این روایت از لحاظ سندی اعتباری ندارد و علمای رجال حدیث «وهب بن وهب» را که در سند حدیث قرار دارد، كذّاب می دانند. سایر ادله هم - اعم از آیات و روایات - که مسئولیت گناه هر کسی را مربوط به خودش می دانند، مضمون این روایت را نفی و رد می کنند. ضمن اینکه طبق برخی روایات، كودكان بعد از مرگ دوباره آزمایش می شوند و فقط اگر از فرمان خدا سرپیچی کردند وارد جهنم خواهند شد. از طرفی بنابر دلالت ادلّه متقن دینی، همه کودکان فطرتا پاک هستند و از اوّل كافر متولد نمی شوند تا به خاطر چنین کفری مستوجب عقاب باشند! بر فرض اگر چنین حدیثی را قبول کنیم، دلالت آن شامل اولادی است که مکلّف شده و راه پدران خود را ادامه و در آزمایشات الهی کفر خود را نشان داده اند، نه کودکان غیر مکلّف؛ چرا که تعذيب غير مكلّف قبيح شمرده می شود و خدا از انجام چنین قبیحی منزّه است. در آخر و با وجود همه این پاسخ ها، به نظر می رسد بهترین راه واگذار کردن علم این امر به خداست و او هرگز به بندگانش ظلم نمی کند.
علت قطعي بودن ورود كافران و منافقان به جهنّم اين است كه مهمترين و گسترده ترين سرچشمه گناه و آلودگى ها همين كفر و نفاق است؛ زيرا تا چراغ ايمان درون جان انسان روشن نشود و از شرك، كفر و نفاق خالص نگردد انگيزه مؤثرى براى كار خير نخواهد بود و به جاي آن، انگيزه هاى مادى و شهوات بر او حاكم خواهد بود. «كُفر» به معناى پوشاندن حق و «نفاق» به معناى دوگانگى ظاهر و باطن مهمترين سدّ راه اصلاح در جوامع انسانى هستند.
به تصريح «قرآن»، استهزاء كردنِ آيات خدا دليل بر كفر و بى ايمانى است و كفر سبب سقوط در دوزخ است. در آيه 106 سوره «كهف» مى فرمايد: «اين گونه كيفر آنها دوزخ است به خاطر اينكه كافر شده اند و آيات من و پيامبرانم را به باد استهزاء و مسخره گرفتند!».
درباره فلسفه مجازات دوزخ بايد به دو نكته توجه داشت؛ اول اينكه بسيارى از مجازات هاى الهى، چه در اين جهان و چه در جهان ديگر در حقيقت نتيجه اعمال خود انسان هاست. بسيارى از مواهب بهشتى، تجسّم اعمال نيك آدمى و بسيارى از عذاب هاى دوزخى، تجسّم اعمال سوء اوست. دوم اينكه بشارت و انذار، دو پشتوانه مهمّ براى پياده كردن برنامه هاى تربيتى هستند، همان گونه كه بشارت به پاداش هاى عظيم بهشتى تأثير نيرومندى در دعوت به اطاعت خدا و ترك گناه دارد، تهديد به مجازات هاى دردناك دوزخى نيز عامل نيرومندى براي ترك گناهان است.
قرآن درباره نوشابه دوزخيان كه «صديد» است، مى فرمايد: «هر گردنكشِ گمراهى كه از حقّ روى گردان است نوميد شد، و به دنبال او دوزخ است و از «صديد» به او نوشانده مى شود، آنرا به زحمت جرعه جرعه سر مى كشد، او حاضر نيست آنرا بنوشد، و مرگ از هر سو به سراغش مى آيد و با اين همه نمى ميرد و به دنبال او عذاب شديدى است». «صديد» به چرك ها و خونابه اى كه ميان پوست و گوشت بدن به هنگام جراحت جمع مى شود اطلاق شده است.
قال الصّادق عليه السّلام :
مَنْ قالَ فينا بَيْتَ شِعْرٍ بَنَى اللّهُ لَهُ بَيْتاً فىِ الْجَنَّةِ.
هرکس در راه ما و براى ما يک بيت شعر بسرايد، خداوند براى او خانه اى در بهشت ، بنا مى کند.
وسائل الشيعه ، ج 10، ص 467