مواعظ الحسین علیه السلام در آثار آیت الله العظمی مکارم شیرازی
به کوشش حجت الاسلام احمد حیدری
شرط تکلیف، نزدِ باری تعالی
امام حسين عليه السّلام فرمود: «خداوند طاقت (تاب آوری) كسى را نستاند مگر آنكه بار طاعتى را از دوش او بردارد و قدرت (توان) را از او نگيرد مگر آنكه تکليف پرمشقّت را از او برگيرد؛ مَا أَخَذَ اللَّهُ طَاقَةَ أَحَدٍ إِلَّا وَضَعَ عَنْهُ طَاعَتَهُ وَ لَا أَخَذَ قُدْرَتَهُ إِلَّا وَضَعَ عَنْهُ كُلْفَتَهُ».[1]
اين سخن تعبيرى از آيه 286 سوره بقره است: «لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها»؛ اين آيه مى گويد: «خداوند هيچ كس را جز به اندازه توانايى اش تكليف نمى كند». قرآن مجيد در جاى ديگر مى فرمايد: «لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ ما آتاها؛ خداوند هيچ كس را جز به مقدار توانايى كه به او داده، تكليف نمى كند».[2]
«وسع» از نظر لغت به معنى گشايش و قدرت است. بنابراين آيه اين حقيقت عقلى را تاييد مى كند كه وظايف و تكاليف الهى هيچگاه بالاتر از ميزان قدرت و توانايى افراد نيست. لذا بايد گفت، تمام احكام با همين آيه تفسير و تقييد مى گردد، و به مواردى كه تحت قدرت انسان است اختصاص مى يابد. بديهى است يك قانون گذار حكيم و دادگر نمى تواند غير از اين قانون وضع كند. ضمنا جمله فوق، اين حقيقت را تاييد مى كند كه هيچگاه احكام شرعى از احكام عقلى و فرمان عقل و خرد جدا نمى گردد و اين دو در همه مراحل دوش به دوش يكديگر پيش مى روند.[3]
به عبارتی ديگر می توان گفت: خداوند هرگز ستمى به بنده اى از بندگان روا نمى دارد، چرا كه ظلم كار زشت و ناپسندى است و ساحت قدس الهى از چنين كارى پاك و منزه است: «وَ لا يَظْلِمُ رَبُّكَ احَداً؛ پروردگارت به احدى ظلم نمى كند».[4] به همين دليل ما معتقديم: هرگز خداوند تكليف ما لا يطاق (كارى كه از توان انسان بيرون باشد) نمى كند.[5]
امير المومنين عليه السلام نيز در ضمن وصيتی که در آخرين لحظات عمر شريفشان ايراد کرده، در اين باره فرموده اند: «حُمِّلَ كُلُّ امْرِئٍ مَجْهُودَهُ وَ خُفِّفَ عَنِ الْجَهَلَة؛[6] هر كس به اندازه توانايى اش وظيفه دارد و به جاهلان تخفيف داده شده است».[7]
در حديثى از امام صادق عليه السّلام نقل شده است: «يُغْفَرُ لِلْجَاهِلِ سَبْعُونَ ذَنْباً قَبْلَ أَنْ يُغْفَرَ لِلْعَالِمِ ذَنْبٌ وَاحِدٌ؛[8] خداوند هفتاد گناه جاهل را مى بخشد پيش از آن كه يك گناه از عالم را ببخشد».
و در حديث ديگرى از امام باقر عليه السّلام آمده: «إِنَّمَا يُدَاقُّ اللَّهُ الْعِبَادَ فِی الْحِسَابِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَلَى قَدْرِ مَا آتَاهُمْ مِنَ الْعُقُولِ فِي الدُّنْيَا؛[9] خداوند به هنگام حساب اعمال، هر كس را به اندازه عقلى كه به او در دنيا داده است حساب رسى مى كند».
در واقع مقتضاى عدالت همين است كه توانايی هاى فكرى و جسمانى افراد در سپردن مسئوليت ها و حساب رسى در برابر تخلّفات منظور گردد.[10]
دستورات اخلاقی اسلام نيز تصريح دارند که بر زير دستان و مردم جامعه تکليف خارج از طاقت و قدرشان تحميل نشود.
پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله مى فرمود: «إِخْوَانُكُمْ جَعَلَهُمُ اللَّهُ تَحْتَ أَيْدِيكُمْ، فَمَنْ كَانَ أَخُوهُ تَحْت يَدِهِ، فَلْيُطْعِمْهُ مِمَّا يَأْكُلُ وَ لْيَكْسُهُ مِمَّا يَلْبَسُ وَ لَا يُكَلِّفْهُ مَا يَغْلِبُهُ؛[11] كسى كه برادرش! زير دست او باشد از آنچه مى خورد به او بخوراند، و از آنچه مى پوشد به او بپوشاند، و زيادتر از توانايى به او تكليف نكند».[12]
امير المومنين عليه السلام نيز در ضمن توصيه هايی که به عاملان خراج يا مأموران اخذ ماليات داشتند، آنها را بعد از انذار به تساهل و تسامح با مردم دعوت و می فرمايند: «... فَارْحَمُوا تُرْحَمُوا وَ لَا تُعَذِّبُوا خَلْقَ اللَّهِ وَ لَا تُكَلِّفُوهُمْ فَوْقَ طَاقَتِهِمْ وَ أَنْصِفُوا النَّاسَ مِنْ أَنْفُسِكُمْ وَ اصْبِرُوا لِحَوَائِجِهِمْ ...؛ پس رحم كنيد تا بر شما رحم آورند و خلق الله را ميازاريد و بيش از طاقتشان تکليف ندهيد و با مردم به انصاف رفتار كنيد و بر گذراندن نيازمندی آنها شكيبايى كنيد...».[13]
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.