نقش شیعیان در تدوین منابع سیره و تاریخ نبوی (از قرن نهم هجری تا دوره معاصر)
حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر هادی یعقوب‌زاده؛ استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه هنر تهران، (yaghoubzadeh@art.ac.ir).
مقدمه
سیره‌نگاری پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) که از قرون نخستین در میان شیعیان آغاز گردیده بود، در قرون بعدی نیز در قالبهایی متفاوت تداوم یافت. برخلاف تألیفات تکنگارانهای که شیعیان در قرون نخستین درباره رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) به نگارش درآوردند، از قرن پنجم به بعد، گزارش سیره پیامبر در کنار موضوعات دیگر ارائه گردید که در اینجا از آن به مجموعه‌نگاری یاد می‌شود. در این تألیفات، نویسندگان در کنار پرداختن به تاریخ انبیای پیشین، در ادامه، تاریخ زندگانی رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) را نیز مطرح میکردند. برخی نیز با پدیدآوردن شیوه چهارده‌معصوم‌نگاری، کوشیدند زندگی رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) را نیز در بخش و یا فصل اول اثر خود مطرح کنند. این نگاه از آن جهت رواج یافت که شیعیان، پیامبران و نیز چهارده معصوم را یک کل به هم پیوسته میدانستند. بااین‌حال، برخی نیز کوشیدند سیره رسول الله(صلی الله علیه واله وسلم) را در قالب آثار تک‌نگاری مطرح کنند. عده‌ای نیز کوشیدند به مانند شعرای نخستین که درباره وقایع مهم صدر اسلام شعر میسرودند، تاریخ زندگی پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) را به نظم دربیاورند. هرچند این نوع بیان از نظر تاریخ‌نگاری جایگاه آثار منثور را ندارد، اما از این جهت که شعر ابزاری برای ترویج تاریخ و سیره رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) بود، اهمیت پیدا می‌کند. این‌روند در بازه زمانی پژوهش حاضر، یعنی از قرن نهم تا دوره معاصر، که در این پژوهش شروع آن از حکومت پهلوی اول و انتهای آن سال پیامبر اعظم(صلی الله علیه واله وسلم) (1385ش) قرار داده شد نیز تدام یافت. البته سیره‌نگاری شیعیان در دوره معاصر چه از نظر کمی و چه کیفی، با دورههای پیشین متفاوت بوده است. ازاین‌رو، این پژوهش در راستای پاسخگویی به این پرسش است که شیعیان در بازه زمانی قرن نهم تا دوره معاصر چه نقشی در سیره‌نگاری پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) داشتهاند؟ برای پاسخ به این پرسش، کوشیدیم براساس منابع کتاب‌شناسی و فهرست‌نگار و نیز تراجمی که به این بازه زمانی پرداختهاند، به شخصیتهای شیعی سیرهنگار شناسایی و به معرفی آثار آنان پرداخته شود. به‌همین منظور، مقاله به دو بخش تقسیم شده است؛ در بخش اول، سیره‌نگاران شیعی موجود در بازه زمانی قرن نهم تا دوره معاصر بررسی و آثار آنان در سه قالب مجموعه‌نگاری، تک‌نگاری و منظومه‌نویسی دستهبندی و معرفی خواهند شد. در بخش بعدی، تلاش سیره‌نگاری شیعیان در دوره معاصر مورد بررسی قرار خواهد گرفت. در این دوره، در کنار رویکردهای کلامی و روایی، رویکرد تاریخی - کلامی، رویکرد اجتماعی - سیاسی و رویکردهایی دیگری به عرصه سیره‌نگاری شیعیان ورود پیدا کرد. این‌رویکردها در این پژوهش باعنوان رویکردهای دینی تبیین خواهند شد. دلیل این امر آن است که این‌رویکردها با دغدغههای دینی و به منظور دفاع از جایگاه پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) و نیز تبیین جبنههای مختلف زندگی آن حضرت اتخاذ شدهاند. از سویی برخی نیز با رویکردهای برون‌دینی به سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) پرداختهاند. دو رویکرد تاریخی محض و رویکرد سکولار از جمله نمونههایی است که در رویکرد برون دینی قرار میگیرند. وجه اشتراک این دو رویکرد آن است که در هر دو تاریخ پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) صرفاً به‌عنوان یک پدیده تاریخی، بدون توجه به نقش الهی ایشان، بررسی شد. تفاوت این دو رویکرد نیز در آن است که در رویکرد سکولار جنبههای وحیانی پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) و اتصال ایشان با خداوند زیر سؤال رفته و تصویری کاملاً مغشوش از ایشان ارائه شده است. البته تعداد انگشت‌شماری از نویسندگان در قالب این دو رویکرد به سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) پرداختهاند، اما به‌دلیل ضرورت پرداختن به آنها برای آگاهی از آسیبها و آفاتی که میتوانند به‌بار بیاورند، مورد توجه قرار گرفتهاند.
گفتنی است که شیعه در اینجا به‌معنای عام خود، یعنی کسانی که به خلافت و جانشینی حضرت علی(علیه السلام) باور دارند، اطلاق می‌شود. این مفهوم، همه شیعیان امامیه، زیدیه و اسماعیلیه را در برمیگیرد. البته بررسیها حاکی از آن است که حجم آثار نگاشته‌شده توسط شیعیان امامیه، قابل‌مقایسه با دیگر فِرَق شیعه نیست. اهتمام علمای امامیه بر گزارشی مطابق با باورها و نگرشهای شیعی از سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم)، یکی از عوامل فراوانی آثار سیره در میان آنان است. البته به‌دلیل فراوانی آثار مکتوب در میان امامیه در عصر حاضر، بخش معاصر این پژوهش عمدتاً بر سیره‌نگاری امامیه متمرکز شده و به سیره‌نگاری دیگر فِرَق شیعه پرداخته نشده است. هم‌چنین به‌دلیل اینکه در این دوره رساله، پایان‌نامه و مقالات فراوانی درباره سیره و تاریخ پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) نوشته شده و بررسی آنها فراتر از حوصله این پژوهش است، نمونههای مورد بررسی تنها از میان کتابهای تألیفی برگزیده شده است. هم‌چنین، به‌دلیل اهمیت سال پیامبر اعظم(صلی الله علیه واله وسلم) (1385ش)، این سال به‌عنوان پایان دوره معاصر در پژوهش حاضر در نظر گرفته شد.
پیشینه پژوهش
پژوهش‌هایی که تاکنون درباره سنت سیره‌نگاری شیعیان انجام شده، به آثاری که در قرون متقدم تولید شده پرداخته و تلاش بسیار اندکی در زمینه سیره‌نگاری شیعیان در دوره متأخر صورت گرفته است. از جمله آثاری که بخش‌هایی نیز به این موضوع اختصاص دارد، پایان‌نامه «تحلیل و بررسی روند سیره‌نویسی شیعیان»، است که آن را موسی‌الرضا رازقندی در سال 1391ش، به راهنمایی دکتر عباس احمدوند در دانشگاه زنجان نگاشته است. باوجود کوشش بسیار نویسنده در گردآوری پارهای از اطلاعات اولیه، اثر او نه از نظر استقصا کامل است و نه دستهبندیهای گوناگون را شامل می‌شود. هم‌چنین ابوذر عرب، در سال 1391ش، پایاننامهای با عنوان «بررسی تطبیقی سیره‌نگاری مشاهیر معاصر شیعه و اهل‌سنت» به راهنمایی دکتر عباس احمدوند در دانشگاه شهید بهشتی نگاشته است. در این اثر نیز تنها به مقایسه چند سیره مشهور نگاشته شده توسط مورخان معاصر شیعه و سنی پرداخته شده و حاوی اطلاعات جامعی در این زمینه نیست. یکی دیگر از این آثار کتاب سیری در منابع شیعی تاریخ ائمه(علیهم السلام) از اربلی تا مجلسی نوشته غلامحسن حسینزاده شانهچی است.(1) نویسنده در این اثر به بررسی تألیفاتی که شیعیان در بازه زمانی قرن هفتم تا دوازدهم هجری قمری درباره سیره ائمه داشتهاند، پرداخته است. باوجود اشتراک این اثر در برخی تألیفات و مصادیق و نیز اشتراک در بخشی از محدوده زمانی با بازه زمانی پژوهش حاضر، از نظر موضوع به‌دلیل پرداختن به سیره ائمه(علیهم السلام) با این پژوهش که به سیره‌نگاری پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) اختصاص دارد، متفاوت است. در برخی آثار نیز تنها به یک اثر توجه شده و بررسی جامعی درباره روند سیره‌نگاری شیعیان در این بازه زمانی صورت نگرفته است. از جمله این آثار، مجموعه مقالات رویکرد الصحیح به سیره رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) است که در آن به بررسی و تحلیل روش سیدجعفر مرتضی عاملی در کتاب الصحیح من سیرةالنبیالاعظم (صلی الله علیه واله وسلم) پرداخته شده است. هم‌چنین، حمید جلیلیان در رساله دکتری خود با عنوان مبانی و روش ارزیابی احادیث تاریخی در الصحیح من سیرةالنبیالاعظم؛ مطالعه انتقادی، به راهنمایی سیدمحمدعلی ایازی، به بررسی مبانی و روش جعفر مرتضی در الصحیح و مواجهه با احادیث تاریخی پرداخته است. در این مقالات، به بررسی تأثیر باورهای کلامی در سیره‌نویسی جعفر مرتضی، استفاده وی از قرآن و منابع شیعه در تدوین سیره و نیز تحلیل انتقادی وی از ورود اسرائیلیات به سیره‌نگاری پرداخته شده است. این آثار و تألیفاتی نظیر آنها، تنها به یکی از سیرههای مکتوب شیعیان در عصر حاضر اختصاص داشته و به سنت سیره‌نگاری شیعیان در دوره متأخر و معاصر نمیپردازد. ازاین‌رو، پژوهش حاضر به‌دلیل تمرکز بر روند سیره‌نگاری در میان همه فرق شیعه، در بازه زمانی قرن نهم هجری تا ابتدای دوره معاصر، و نیز بررسی رویکردهای حاکم بر سیره‌نگاری معاصر شیعه، کاری نو و جامع بوده است. تفاوت پژوهش حاضر با رساله نگارنده با عنوان رویکردهای سیره‌نگاری پیامبر اعظم(صلی الله علیه واله وسلم) به‌وسیله شیعیان از ابتدای عصر پهلوی تا عصر حاضر (1304-1385ش) که در سال 1396ش به راهنمایی دکتر عباس احمدوند، دکتر باباپور گل‌افشانی و دکتر نعمت‌الله صفری‌فروشانی در دانشگاه شهید بهشتی دفاع شد، این است که آن رساله به سیره‌نگاری امامیه اختصاص دارد. هم‌چنین در بخش معاصر دستهبندی دقیقتری از رویکردها در این پژوهش صورت گرفته است.
الف) مکتوبات شیعیان در سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) از قرن نهم تا ابتدای دوره معاصر
در این بخش، آثاری که شیعیان درباه پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) در بازه زمانی قرن نهم تا ابتدای دوره معاصر تألیف نمودهاند، در سه قالب مجموعه‌نگاری، تک‌نگاری و منظومه‌نویسی معرفی میگردد.
1. ثبت سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) در قالب مجموعه‌نگاری
بررسی فهرستنگاریهایی که به ذکر تألیفات شیعیان در بازه زمانی پژوهش حاضر پرداختهاند، بیان‌گر فراوانی آثاری است که در قالب مجموعه‌نگاری به سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) می‌پردازند. این شیوه که از اواخر قرن چهارم هجری آغاز و در قرون بعدی رواج پیدا کرد، در قرن نهم هجری نیز به‌وسیله شیعیان دنبال شد. در میان علما و دانشمندان امامیه این شیوه بر مبنای اصل کلهم نور واحد،(2) به‌کار رفته است. آنان بر این باور بودند که معصومان(علیهم السلام) نوری واحد هستند و نپرداختن به هریک از آن بزرگواران یا غفلت از یکی، به نقص در معرفت و در نتیجه باورمندی به ایشان خواهد انجامید. در حقیقت امامیه دوره سیره را منحصر در بیست‌وسه سال حیات رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) ندانست و آن را شامل دوره حضور دویست و پنجاه ساله ائمه(علیهم السلام) نیز میداند که به‌طور قطع میتواند مبنای عمل قرار گیرد.(3) ازاین‌رو، علمای شیعه برای نشان‌دادن یکپارچگی همه معصومان و نیز به‌منظور نشان‌دادن اتصال امامان(علیهم السلام) به نبی اکرم(صلی الله علیه واله وسلم)، آنان را در یک قالب و باعنوان «چهارده معصوم» مطرح میکردند. این نگرش، حتی در میان شیعیان اسماعیلیه و زیدیه نیز رواج داشته است. آنان نیز تلاش میکردند که در تألیفاتشان نوعی یکانگی را میان رهبران خود و پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) برقرار کنند. به‌همین‌دلیل است که از اواخر قرن چهارم هجری به بعد، حجم آثاری که به‌صورت مجموعه‌نگاری درباره رهبران شیعه نوشته میشد، بیشتر از آثاری بود که به‌طور اختصاصی درباره تاریخ و سیره فردی خاص از رهبران در قالب تک‌نگاری نوشته میشد. در این‌گونه آثار، به تناسب حجم اثر، بخش ابتدایی آن به سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) اختصاص پیدا میکرد. البته در آثاری که به تاریخ انبیا اختصاص دارند، بخش پایانی کتاب به تاریخ و سیره رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) اختصاص پیدا کرده است. در ادامه به معرفی برخی آثاری که در قالب مجموعه‌نگاری در بازه زمانی پژوهش حاضر تألیف شده، پرداخته خواهد شد.
از جمله آثاری که در قرن نهم هجری تدوین شد، کتاب مشجر فی‌الأنساب است که آن را حسن‌بن عبدالله حسینی نسّابه (زنده در 873ق) در نسب رسول‌الله، خاندان ایشان و دیگر خاندانهای اسلامی نگاشته است. نسخهای از این کتاب در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. هرچند در ابتدای این نسخه ذکری از نام مؤلف نیامده، اما در بخش‌هایی از کتاب، هنگام ارائه اطلاعات نسب‌شناسانه، با عبارت «کتبه الحسن‌بن عبدالله الحسینی» مؤلف اثر شناسانده شده است.(4) یکی دیگر از نویسندگان شیعی، ادریس‌بن حسن اسماعیلی (872ق) نوزدهمین داعی از داعیان شاخه طیبیّه(5) اسماعیلیه است که از سال 832ق، بر اسماعیلیه یمن ریاست میکرده است.(6) وی در باب اول از هفت باب کتاب عیون‌الاخبار و فنون‌الآثار فی ذکر النبی‌المصطفی‌المختار و وصیه علی‌بن ابی‌طالب قاتل‌الکفار و آله الائمة‌الاطهار به بررسی تاریخ رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم)، پرداخته است. ادریس در ادامه، به زندگی امام علی(علیه السلام) و تنی چند از امامان شیعه و سپس امامان اسماعیلی پرداخته است.(7) جلد پنج و شش این کتاب که شامل باب‌های چهار تا شش آن می‌باشد، با تحقیق مصطفی غالب به‌وسیله انتشارات دار الاندلس در بیروت منتشر شده است. مصطفی غالب دلیل عدم نشر کامل این اثر را تقیه برخی از صاحبان نسخ خطی در نشر آن ذکر کرده است.(8) روشن نیست بخش‌های ابتدایی اثر حاوی چه مطالبی بوده که چنین تقیهای را به‌دنبال داشته است.
در اوایل قرن دهم هجری، دولت شیعی صفویه (حک 907-1135ق) در ایران قدرت را به‌دست گرفت. رسمیت‌دادن به مذهب تشیع از اولین کارهایی بود که به‌وسیله شاه اسماعیل صفوی (حک 907-930ق) در ایران صورت گرفت. گسترش و رواج تشیع در ایران و نیاز مردم به آشنایی با سیره معصومان(علیهم السلام)، موجبات نشر آثار سیره، ازجلمه سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) را فراهم کرد. برخی از گزارشهای تاریخی حاکی از اهتمام و دغدغه شاهان صفویه در نشر تاریخ و معارف اهل‌بیت(علیهم السلام) است.(9) نمونه آن اهتمام شاه‌طهماسب صفوی (حک 930-984ق)، است که محمدامین‌بن عیسی(10) را به نوشتن کتاب مصابیح‌الأنوار فی معرفةالنبی و الأئمة‌الأطهار(علیهم السلام) مأمور کرد.(11) البته آثار این دوره عمدتاً تلخیصی از آثار پیشین یا ترجمهای فارسی از آنها است. هم‌چنین، به‌دلیل رواج اخباری‌گری(12) در این دوره، این آثار با رویکرد روایی و کلامی و عمدتاً با محوریت مناقب و معجزات معصومان(علیهم السلام) و به‌منظور اثبات حقانیت آن بزرگواران نگاشته شدهاند. به‌مانند سدههای پیشین، در این دوره نیز سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) در قالب مجموعه‌نگاری عرضه گردید و آثار کم‌تری به‌صورت تک‌نگاری نوشته شد. عصر صفویه را از آن جهت می‌توان یک نقطه عطف دانست که علمای بسیاری به نگارش یا به تعبیر بهتر، تدوین سیره پرداختند. برجسته‌ترین اینان، علامه مجلسی بود که در بحارالانوار بخش کاملی را به ثبت و تدوین سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم)، اختصاص داد. در چاپ فعلی بحارالانوار مجلدات 15 تا 22 این اثر به سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم)، اختصاص دارد. مجلسی برای تدوین این اثر از منابع مختلف شیعی و غیر شیعی بهره برد. مجلسی در بخش سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) نیز به مانند دیگر بخش‌های بحارالانوار، از نقد، ارزیابی و تحلیل غافل نبود و کوشیده است متنی بر وفق باورهای رایج شیعی در آن زمان ارائه کند. در ادامه، اطلاعات بیش‌تری درباره این اثر ارائه خواهد شد.(13)
از جمله مجموعهنگاریهایی که در قرن دهم هجری نگاشته شد، کتاب نهج‌الرشاد فی معرفة‌حجج‌الله علی‌العباد است که آن را یحیی‌بن عشیره بحرانی (زنده در 933ق)، از شاگردان محقق کرکی (868-940ق)(14) و نائب وی در یزد، نوشته است. نگارنده در این اثر، به بررسی تاریخ انبیای الهی از آدم تا نبی اکرم(صلی الله علیه واله وسلم) و در ادامه ائمه(علیهم السلام) پرداخته است.(15) انیس‌المؤمنین نوشته محمد‌بن اسحاق حموی نیز از دیگر مجموعهنگاریهای قرن دهم است. این کتاب درباره دوازده امام(علیهم السلام) و به زبان فارسی نوشته شده است. نویسنده در مقدمهای نسبتاً طولانی به بررسی زندگی پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) نیز پرداخته است.(16) حموی هم‌چنین در کتاب منهج‌النجاة به بیان معجزات پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) و ائمه(علیهم السلام) پرداخته است.(17) آثار احمدی نوشته احمد‌بن تاج‌الدین حسن استرآبادی از علمای شیعه، از دیگر تألیفات این دوره است.(18) باوجود اینکه موضوع اصلی کتاب، زندگانی پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) و غزوات آن بزرگوار است.(19) اما نویسنده در ادامه به‌صورت مختصر به بررسی خلافت خلفای سه‌گانه و تاریخ زندگانی ائمه(علیهم السلام) نیز پرداخته است.(20) استرآبادی این کتاب را به خواهش برخی دوستان و به‌منظور معرفی پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) و با استفاده از منابع متقدم، به زبان فارسی و با نثری ادیبانه نگاشته است.(21) نگارش کتاب به زبان فارسی، در راستای پاسخگویی به نیاز جامعه ایران بود که نویسنده در آن میزیست. نویسنده پس از بیان جریان غدیر و تصریح بر اینکه این واقعه بر خلافت حضرت علی(علیه السلام) پس از پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) دلالت می‌کند، از بیتوجهی اصحاب به این واقعه و فراموش‌سپاری و عمل‌نکردن به آن، اظهار تأسف کرده و این‌گونه به خدا پناه برده است: «نعوذ باللّه من شرور انفسنا و من سیّئات اعمالنا».(22) وی کتاب دیگری درباره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) به نام روضةالنبی(صلی الله علیه واله وسلم) نگاشته که به‌شماره 7266 در کتابخانه مدرسه سپهسالار نگهداری می‌شود.(23) یکی دیگر از این آثار، مصابیح‌الأنوار فی معرفةالنبی و الأئمة‌الأطهار(علیهم السلام) است که محمدامین‌بن عیسی آن را به‌دستور شاه‌طهماسب صفوی (حک 930-984ق)، نگاشت. نگارنده در چهارده فصل به زندگی چهارده معصوم(علیهم السلام) پرداخته است.(24) هم‌چنین، سیدولی‌بن نعمةالله حسینی حائری از محدثان و فضلای قرن دهم هجری،(25) کتاب انوارالسرائر و مصباح‌الزائر را به زبان فارسی در بیان فضائل و مناقب پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) و ائمه(علیهم السلام) نگاشت.(26)
سنّت سیره‌نگاری پیامبر در قالب مجموعه‌نگاری در قرن یازدهم نیز تداوم یافت. در این دوره، سید تاج‌الدین‌بن علی حسینی عاملی (زنده در 1018ق)(27) فصل اول كتاب التتمة فى معرفة‌الائمة(28) را به سیره رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) اختصاص داد.(29) وی در این فصل، گزارش مختصری از ولادت، بعثت، همسران و فرزندان و احوالات پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) ارائه کرده است.(30) همین شیوه در کتاب تکملة زبدة‌البیان محمد‌بن محمود طبسی (زنده در 1084ق)(31) نیز دنبال شد. این آثار عمدتاً با رویکرد روایی و مناقبنگاری نوشته شده است. این‌رویکرد که به‌تدریج از اواخر قرن چهارم هجری در میان جامعه شیعی رواج پیدا کرده بود، در این عصر به‌دلیل قدرت‌یافتن جریان اخباری‌گری شدت بیش‌تری پیدا کرد.
نگارش سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم)، در قالب مجموعه‌نگاری در قرن دوازدهم نیز ادامه پیدا کرد. از جمله این آثار الدر المسلوك فی أخبار الأنبیاء والأوصیاء والخلفاء والملوك است که احمد‌بن حسن‌بن علی‌بن حر عاملی (زنده در 1120ق)، برادر شیخ حر عاملی، آن را در پنج رکن تحریر کرد و در رکن اول که به تاریخ انبیاء اختصاص دارد، به زندگی پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) پرداخت.(32) ابراهیم‌بن حسن عاملی نیز کوشید سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) را در کتاب قصص‌الانبیاء با استناد به اخبار شیعی گزارش نماید.(33) احمد‌بن صالح درازی از علما و فضلای بحرین نیز کتاب الحدائق فی احوال‌النبی والائمة‌الطاهرین را درباره رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) و اهل‌بیت ایشان به نگارش درآورد.(34)
بیتردید، یکی از مهمترین مجموعهنگاریهای شیعی که در آن بخش مفصلی به سیره و تاریخ رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) اختصاص پیدا کرد، کتاب بحارالأنوار الجامعة لدرر الأخبارالأئمة‌الطاهرة(علیهم السلام) نوشته علامه محمدباقر مجلسی (1037-1110ق) است. وی که جایگاه علمی ویژهای داشت، در منصب شیخ‌الاسلامی در دربار صفوی سمت یافت. مجلسی بحارالانوار را به‌منظور حراست و حفاظت از میراث حدیثی شیعه نگاشت و آن را در ابواب گوناگون و در 25 جلد تنظیم کرده است. این مجلدات در چاپهای اخیر به 110 جلد رسیده است. از جمله موضوعات این کتاب، بررسی تاریخ انبیای الهی، به‌ویژه پیامبر اسلام(صلی الله علیه واله وسلم) است. جلد ششم از چاپ قدیم(35) بحارالانوار که منطبق با مجلدات 15 تا 22 چاپ جدید است، به سیره نبی اکرم(صلی الله علیه واله وسلم) اختصاص می‌یابد. مجلسی هدفش بیان فضائل، مناقب، معجزات، ویژگی‌های اخلاقی، غزوات و دیگر احوالات پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) بوده است.(36) ازاین‌رو، بخش سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) را که کتاب تاریخ نبینا نامیده، در پنج بخش تنظیم و هر بخش را به چندین باب تقسیم کرده است. در بخش اول به موضوعاتی هم‌چون خلقت نوری، ولادت، رشد و نمو، ازدواج و ویژگی‌های پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) پرداخته شده است.(37) بخش دوم نیز به معجزات و کرامات آن حضرت اختصاص یافته است.(38) مجلسی در بخش سوم کتاب تاریخ نبینا مباحث مربوط به بعثت آن حضرت و تحولات پس از بعثت و حوادث دوران مدینه را می‌آورد. این بخش مفصلترین قسمت از کتاب تاریخ نبیناست. افزون‌بر بخش‌های از
جلد 18،(39) جلد 19، 20، 21 و بخش‌های از جلد 22 کتاب بحارالانوار(40) به این موضوع اختصاص یافته است. در بخش چهارم نیز درباره همسران، فرزندان، اقوام، اصحاب، و امت آن حضرت مطالبی آورده شده است.(41) بخش پنجم نیز وقایع مرتبط با درگذشت رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) ذکر شده است.(42) هریک از این بابها مشتمل بر احادیث و اخبار گوناگونی بوده که در مجموع به 2655 حدیث درباره زندگانی پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) میرسد. مجلسی در این بخش از منابعی مانند: نهج‌البلاغه، منابع تفسیری، منابع روایی و تاریخی شیعه و در مواردی از منابع اهل‌سنت،(43) نقل روایت کرده است. شیوه کار مؤلف بدین‌صورت است که ابتدا آیاتی که با بحث مرتبط بوده را می‌آورد و پس از آن روایات مرتبط را بیان می‌کند. شرح و توضیح روایات و در مواردی نقد و بررسی از دیگر بخش‌هایی است که مجلسی آورده است. در مواردی نیز به طرح مباحث اعتقادی پرداخته است،(44) بهره‌گیری مجلسی از منابع قدیم و نیز تحلیلها و گاه نقدهای وی موجب شده است که این اثر مورد توجه مؤلفان بعدی قرار گیرد. به‌ویژه آثاری که با رویکرد روایی تألیف شدهاند، تأثیر بیش‌تری از بحارالانوار پذیرفتند. از جمله این آثار کتاب عوالم‌العلوم والمعارف والاحوال من‌الآیات والأخبار والاقوال نوشته عبدالله‌بن نورالله بحرانی (1130ق)(45) است که برخی آن را اقتباسی از بحارالانوار میدانند.(46) افزون‌بر بحارالانوار، مجلسی در کتاب حیاة‌القلوب که آن را به زبان فارسی نگاشته نیز، در کنار بررسی تاریخ انبیای پیشین، در دو جلد به بررسی زندگانی پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) پرداخته است. وی با استفاده از منابع تاریخی و روایی شیعه و برخی از منابع اهل‌سنت، جزئیات زندگی آن حضرت، معجزات و احوالات آن بزرگوار را مطرح کرده است.(47) وی هم‌چنین، در کتاب جلاءالعیون به بیان مصائب چهارده معصوم پرداخته است. مجلسی پس از ذکر مقدمهای در فضیلت گریه بر اهل‌بیت(علیهم السلام)، در باب اول، به ارائه گزارشی از زندگی پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) و مصائبی که بر وی گذشته، می‌پردازد.(48)
سید هاشم بحرانی (1107ق)، یکی دیگر از مجموعهنگاران شیعه است که کتاب حلیة‌الأبرار فی أحوال محمد وآله‌الأطهار را در احوالات چهارده معصوم(علیهم السلام) نوشته است. وی زعیم شیعیان در بحرین و صاحب تألیفات گوناگونی؛ ازجمله البرهان فی تفسیرالقرآن بوده است.(49) حلیة‌الأبرار در سیزده منهج و در قالب پنج جلد تنظیم و منتشرشده است. بحرانی در منهج اول؛ که جلد یک را به آن اختصاص داده، به سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) پرداخته است. رویکرد حاکم بر این کتاب کلامی و اعتقادی است. کتاب به شیوه روایی و با استفاده از منابع شیعه و اهل‌سنت تنظیم شده است. بحرانی چون اطلاع از خصال و سیره اهل‌بیت(علیهم السلام) را لازمه پیروی از آن بزرگواران و عمل به‌دستوراتشان میداند، چنین کتابی نگاشته است.(50) این آثار با رویکرد حدیثی نوشته میشد. هم‌چنان‌که کتاب الوسیلة الی تحصیل‌الامانی فی ضبط ایام‌التعازی والتهانی فی تعیین موالید المعصومین و وفیاتهم نوشته عبدالله‌بن صالح بحرانی (1135ق)، که از علمای اخباری است. با این‌رویکرد نوشته شده است.(51)
میرزامحمد‌بن محمدرضا قمی مشهدی (1125ق)، صاحب تفسیر کنزالدقائق نیز کتاب مختصری در تاریخ چهارده معصوم با نام کاشف‌الغمة فی تاریخ‌الأئمه نوشته است. این کتاب که در سال 1377ش، توسط انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی مشهد به چاپ رسیده، حاوی اطلاعاتی مختصر در باب زندگانی هریک از معصومان(علیهم السلام) بوده و بخش نخست آن به پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) اختصاص دارد. نویسنده کتاب از شاگردان محمدباقر مجلسی و از بزرگان علمای امامیه در عصر صفویه بوده و تراجمنگاران از وی به بزرگی یاد کردهاند.(52) البته در این منابع از این کتاب یاد نشده و تنها در برخی منابع متأخر به آن اشاره شده است.(53) کتاب نورالابصار نیز در تاریخ پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم)، حضرت فاطمهＣ و دوازده امام(علیهم السلام) توسط فاضل متتبع محمدعلی‌بن صادق نیشابوری (قرن دوازدهم) به فارسی نگاشته شده است. نسخه خطی این کتاب در حیدرآباد نگهداری می‌شود.(54)
تحولاتی که از اوائل قرن سیزدهم در جهان اسلام پدید آمد، نگاههای متفاوتی را به اسلام و نقش آن در زندگی مردم در دنیای جدید ایجاد کرد. پیشرفتهای خیره‌کننده غربیها و در مقابل عقب‌ماندگی فزایندهای که مسلمانان داشتند و نیز رواج تدریجی افکار و اندیشههای غربی در میان مسلمانان سبب شد عده‌ای اسلام را عامل اصلی عقب ماندگی جوامع اسلامی بدانند و تنها راه حل مشکل را غربی‌شدن جوامع اسلامی در تمام عرصهها بیان کنند.(55) عده‌ای نیز بر این باور بودند که اسلام حقیقی چیزی غیر از اسلامی است که علما عرضه کردهاند. ازاین‌رو، به تعریف جدیدی از اسلام رو آوردند که نتیجه آن، کنار گذاشتن اسلام و در حقیقت اجرا کردن فرهنگ غربی در جامعه بود. هریک از این جریانات تلاش داشتند اسلام را آنگونه که با مبانی فکریشان تناسب دارد، معرفی کنند.(56) در مقابل این جریانات، برخی هم‌چون سیدجمال‌الدین اسدآبادی (1254-1314ق) و همفکران وی، دورشدن از اسلام را علت‌العلل عقب‌ماندگی جوامع اسلامی دانسته و بازگشت به منابع اصلی فکر اسلامی و مبارزه با استبداد و استعمار را تنها راه نجات از آن میدانستند.(57) این نگرشها و رویکردها به بازنگری درباره بسیاری از مشهوراتی منجر شد که تا پیش از این در میان مسلمانان رواج داشت. تغییر در تاریخ‌نگاری و تاریخنگری نیز از جمله نتایج چنین رویکردهایی بود. بااین‌وجود، بررسی آثار موجود در باب سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) در این دوره، بیان‌گر عدم تغییر در شیوه نگارش و نیز تحلیل گزارههای تاریخی مربوط به ایشان است. برای نمونه، با اینکه میرزا عبدالرحیم طالبوف(58) در آثارش خصوصاً مسالک‌المحسنین، بسیاری از عادتها و باورهای جامعه را در قالب داستان به نقد کشیده،(59) اما درباره سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) این‌گونه عمل نکرده است. وی برای نگارش سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) تنها به خلاصه‌کردن بخش سیره نبوی از کتاب ناسخ‌التواریخ اکتفا کرد و به همان سبک سنتی، نخبه سپهری را برای آموزش تاریخ پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) به کودکان و عموم مردم تألیف نمود.(60) ازاین‌رو، به‌نظر میرسد تا دهههای بعد، سیره‌نگاری همان روند سنتی خود را که به دور از نقد و تحلیل دادهها و بررسی منابع بود، ادامه داد.
یکی دیگر از مجموعهنگاریهایی که در قرن سیزده هجری نوشته شده، کتاب ناسخ‌التواریخ نوشته میرزا محمدتقی معروف به لسان‌الملک سپهر (1216-1297ق)، است. وی از رجال سیاسی دوره قاجار و از ادیبان، شاعران و مورخان آن زمان بوده و این کتاب را نیز با حمایت حاج میرزا آقاسی (1228ق)،(61) و به هدف «ترویج شریعت غرّا و نشر فضائل ائمه هدی» تألیف کرده است.(62) در بخش اول کتاب؛ که دو مجلد است، از هبوط آدم آغاز و به هجرت پیامبر اسلام(صلی الله علیه واله وسلم) ختم کرده است. وی بخش از هجرت تا رحلت پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) را در قالب یک مجلد در زمان ناصرالدین‌شاه به سامان رسانده است. بخش‌های بعدی از تاریخ اسلام را در مجلدات دیگر تنظیم کرده که بخشی از آن، توسط فرزندانش به اتمام رسیده است.(63) بخش پیامبر اسلام(صلی الله علیه واله وسلم) با عنوان ناسخ‌التواریخ (زندگانی پیامبر) به‌وسیله انتشارات امیرکبیر در قطع رحلی بزرگ، کتاب‌فروشی اسلامیه با تصحیح و حواشی محمدباقر بهبودی و اخیراً با تصحیح جمشید کیانفر توسط انتشارت اساطیر، در چهار جلد به همراه یک جلد مشتمل بر نمایههای کتاب منتشر شده است. نثر کتاب مرسل ساده، همراه با تعبیرات و اصطلاحات عربی و تااندازه‌ای مسجع و منشیانه است.(64) سپهر برای تنظیم ناسخ‌التواریخ از منابع متعدد تاریخی شیعه و اهل‌سنت استفاده کرده است. با این وجود، در مواردی که میان شیعه بحث و گفت‌وگو است مثل ایمان ابوطالب،(65) اعزام ابوبکر برای اعلام برائت و سپس عزل او و مأموریت‌دادن به امام علی(علیه السلام) برای این کار(66) و جریان غدیر،(67) با استناد به مدارک و شواهد سعی در اثبات باورهای شیعی داشته است. سپهر در حالی از شیوه مورخان پیشین در نقل بدون نقد و بررسی گزارههای تاریخی شکوه کرده،(68) که خود نیز این‌گونه عمل کرده است. نقل خبر بی‌پایه و اساس شکافتن سینه حضرت محمد(صلی الله علیه واله وسلم) در کودکی،(69) ذکر افسانه غرانیق بدون هیچ‌گونه نقدی(70) و اخباری نظیر آن از جمله مواردی است که رویکرد روایی و نقلگرایی سپهر را اثبات مینماید. به‌همین‌دلیل، برخی از خواندن آن نهی کرده(71) و برخی دیگر آن را فاقد ارزش تاریخی دانسته و در واقع منسوخ‌التواریخ نامیدهاند.(72) البته برخی نیز این کتاب را ارزشمند دانسته و از آن به بزرگی یاد کرده است.(73) به هر حال، ناسخ‌التواریخ به‌دلیل جامعیت، تألیف آن به زبان فارسی، اهتمام یک رجل سیاسی برای نوشتن آن و نیز بازتابی که در جامعه داشته حائز اهمیت است.
از جمله آثاری که در قرن سیزده هجری تألیف شد، کتاب تأنیس ارباب‌الصفا فی مولدالمصطفی نوشته علی امیر صنعانی (1219ق)، از علمای زیدی است.(74) کتاب جلاء‌الأبصار فی شمائل‌النبی‌المختار نوشته حسین‌بن یحیی دیلمی (1249ق)، از علما و ادبای زیدی اهل یمن، از دیگر آثاری است که در قرن سیزده هجری تألیف گردیده است.(75) در سال 1250ق، میرزا ابراهیم‌بن حاج محمدحسن مشهدی خراسانی کتاب مصابیح‌الظلام فی عصر غیبةالإمام را به زبان فارسی درباره تاریخ پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم)، ائمه معصومین(علیهم السلام)، معجزات و حکایات آن بزرگواران نگاشت.(76) المنتخب فی تواریخ احوال‌المعصومین(علیهم السلام) و مصائبهم نیز از جمله کتابهای مجموعهای این دوره است که آن را حاج باقر دهدشتی (1285ق) نگاشته است. این کتاب در چهارده باب، به تعداد چهارده معصوم تنظیم گشته و باب اول آن در احوالات رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) و تاریخ زندگانی ایشان است.(77) هم‌چنین شیخ محمدمحسن رشتی اصفهانی (احتمالاً 1280ق) باب اول از کتاب شَدّالوثیق فی مختصر احوال‌المعصومین‌الاربعة‌عشر(علیهم السلام)، را به بررسی زندگانی پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) اختصاص داده است.(78)
سیره‌نگاری شیعیان در قرن چهاردهم هجری از نظر تعداد آثار مکتوب در سیره پیامبر در دو قالب مجموعه‌نگاری و تک‌نگاری روند افزایشی به خود گرفت. با این وجود، از نظر کیفیت نگارش تا اواسط نیمه‌دوم این قرن، تغییرات چندانی حاصل نشد. در اینجا، برخی آثاری که در این قرن در قالب مجموعه‌نگاری تألیف شدهاند، ذکر خواهد شد. از جمله این تألیفات، کتاب منتخب‌الاخبار فی غزوات‌النبی(صلی الله علیه واله وسلم) وآله و وفیات‌الائمة‌الاطهار(علیهم السلام) است که آن را مولاکاظم رشتی حائری (1300ق)(79) نوشته است. وی در این اثر در ابتدا به غزوات پیامبر و در ادامه به وفیات ائمه(علیهم السلام) پرداخته است.(80) کتاب مشکاةالزاهرة فی احوال‌الخمسةالطاهرة نوشته ابوالقاسم‌بن احمد کاشانی (1318ق)، نیز از جمله آثاری است که به زندگی پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) و اهل‌بیت ایشان پرداخته است.(81) معدن‌الأنوار فی نسب‌النبی(صلی الله علیه واله وسلم) و آله‌الاطهار(علیهم السلام) نیز ازجمله مجموعهنگاریهای این دوره است که آن را حسین‌بن احمد معروف به حَسّون براقی (1261-1332ق)، نگاشت. وی از رجالشناسان و مورخان عراقی و صاحب تألیفات متعدد بوده است. این کتاب درباره نسب پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) و اهل‌بیت(علیهم السلام) آن حضرت نگاشته‌شده است. حسون مورخی متتبع بوده و درعین‌حال نثری عامیانه داشته است.(82) شیخ علی‌اکبر‌بن مولی عباس یزدی حائری نیز در سال 1324ق کتاب غایةالمطلوب والمأمول فی احوال‌الرسول و آل‌الرسول را در چهارده باب به تعداد چهارده معصوم، تألیف نمود.(83) محمد کوفی عبایچی (1339ق) نیز بخشی از کتاب سه جلدی کنزالحفاظ والوعاظ فی تواریخ‌الانبیاء والأئمه را به تاریخ پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم)، اختصاص داد.(84) نورالابصار فی تاریخ‌النبی(صلی الله علیه واله وسلم) وآله‌الاطهار(علیهم السلام) نیز به زبان فارسی به‌وسیله علینقی جابری(85) معروف به خوشنویس، در تاریخ پیامبر و ائمه(علیهم السلام) نگاشته شده است.(86) هم‌چنین، غلامحسین نجف‌آبادی (1345ق)، کتاب دو جلدی مجموعة‌الغلام فی احوال سادات‌الانام را در احوال چهارده معصوم به‌رشته تحریر درآورد. وی پس از این، با تفصیل بیش‌تری تاریخ چهارده معصوم را در کتاب سفن فی احوال‌السادة‌الهداة را در چهارده جزء، تألیف نموده و جزء نخست آن را به پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) اختصاص داد.(87) این آثار عمدتاً برگرفته از بحارالانوار بوده(88) و ازاین‌رو، می‌توان آن را در زمره آثاری قرار داد که با رویکرد روایی نوشته شدهاند.
از دیگر مجموعهنگاریهای متعلق به قرن چهاردهم هجری کتاب، تاریخ‌النبی وآله‌الاطهار نوشته ابراهیم‌بن محمد شبّر است.(89) هم‌چنین، احمد‌بن درویش‌علی که به تصوف معروف بوده و با ادبا و شعرا حشر و نشر داشته، کتاب ارشادالطالبین فی معرفةالنبی والائمة‌الطاهرین را در تاریخ زندگانی آن بزرگواران نگاشت.(90) وی هم‌چنین در کتاب کنزالادیب فی کل فن عجیب نیز به بررسی تاریخ زندگانی انبیا، ازجمله پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) پرداخته است.(91) محمدعلی شاه‌عبدالعظیمی (1258-1334ق)، از محدثان و فقهای امامیه نیز الایقاد را در وفیات معصومان(علیهم السلام) نگاشت. این اثر در سال 1330ق، در نجف به چاپ رسیده است.(92) وی هم‌چنین، وسیلة‌الرضوان را در احوالات و تاریخ زندگانی چهارده معصوم نوشت.(93) آن‌چه این آثار را به هم متصل می‌کند، اشتراک آنها در تکیه بر منابع روایی، متأثربودن از مبانی کلامی و در حقیقت تلاش برای اثبات حقانیت اهل‌بیت(علیهم السلام) از طریق تاریخ‌نگاری است. باوجود شکسته‌شدن هیمنه اخباری‌گری در اواخر قرن دوازدهم و اوایل قرن سیزدهم هجری قمری، آثار تاریخی تحت‌تأثیر رویکرد اخباری‌گری بوده و کم‌تر تحلیلهای تاریخی در آن وارد شده است.
2. تک‌نگاری‌ها در سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم)
به‌دلیل لزوم ترویج باورهای شیعی در قالب نگارش سیره و تاریخ آنان، غالب تألیفاتی که از قرن پنجم به بعد درباره معصومان(علیهم السلام) نوشته شد، در قالب مجموعه‌نگاری بود. آنان میکوشیدند در قالب یک کل به هم پیوسته، تاریخ و سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) و ائمه(علیهم السلام) را در کنار هم مطرح کنند. همین امر سبب شد آثار کم‌تری در قالب تک‌نگاری درباره سیره رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) نوشته شود. با این وجود، در دورههای مختلف برخی علما و اندیشمندان شیعه، آثاری را در قالب تک‌نگاری درباره رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) نوشته‌اند. در بازه زمانی پژوهش نیز می‌توان نمونههایی را یافت که در قالب تک‌نگاری به تاریخ و سیره رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) پرداختهاند. این آثار گاه توسط علمای امامیه و در مواردی به‌وسیله دانشمندان دیگر مذاهب شیعه نگاشته شدهاند. از جمله این آثار کتاب الجواهر والدرر فی سیرة سیدالبشر و الدرّة‌المضیّة فی شرح السیرة‌النبویة نوشته احمدالمهدی لدین‌الله از علمای زیدیه است. وی که در سال 775ق، به دنیا میآید، در سال 793ق به امامت زیدیه یمن نائل آمد، اما پس از مدتی، به‌وسیله منصور علی‌بن‌صلاح‌الدین از ریاست زیدیان یمن برکنار و به زندان افتاد. احمد در سال 801ق، از زندان فرار کرده و در کوههای حجّه یمن مخفی گردید. این دوره عزلت فرصت مناسبی برای احمد ایجاد کرد که به تألیف کتاب بپردازد. در همین دوران بود که المهدی لدین‌الله کتاب الجواهر والدرر فی سیرة سیدالبشر و الدرّة‌المضیّة فی شرح السیرة‌النبویة نوشته و در ادامه محتوای آن را در کتاب یواقیت‌السیر فی سیرة سیدالبشر و اصحابه‌العشرة‌الغرر را شرح و بسط داد.(94) وی در مقدمه این کتاب بر استفاده از اخبار راویانی هم‌چون کعب‌الاحبار (32ق)(95) وهب‌بن منبّه (113 یا 114ق)(96) که عمدتاً راوی اسرائیلیات(97) هستند، تصریح کرده(98) و به اخبار آنان استناد جسته است.(99) از صفحه 51 کتاب به بعد نسخه خطی، به سیره پیامبر و پس از آن برخی اصحاب ایشان پرداخته شده است. نویسنده در این بخش، در موارد متعددی با تکیه بر سیره ابن‌هشام به اخبار ابن‌اسحاق استناد می‌جوید.(100) نویسنده در مواردی با عبارت «قلت» به نقد اخبار مشهور پرداخته و دیدگاهی که موردنظر خود بوده را مطرح می‌کند. از جمله در تشریع اذان پس از نقل اخباری که این رخداد را به خواب دیدن عبدالله‌بن زید از خزرج نسبت میدهند، این دیدگاه را نقد کرده و تأکید می‌کند در منابع مربوط به اهل‌بیت آمده است که رسول‌الله خود فرشته را در خواب دید که اذان را به او القا کرد.(101)
نگارش تک‌نگاری در قرن یازدهم هجری نیز تداوم یافت. در این قرن، محمد‌بن حسن معروف به آقارضی قزوینی (1096ق) از علمای اخباری، رسالهای در ولادت رسول خدا باعنوان مولدالنبی تألیف کرد که در آن نظر شیخ کلینی را درباره تاریخ ولادت آن حضرت برگزید.(102) احمد‌بن سعدالدین مسوری (1079ق)، از علما و متفکران زیدی قرن یازده هجری، کتاب تنویرالبصیرة الی افق‌السریرة فی السیرة‌النبویة را تألیف کرد. این کتاب به‌صورت مخطوط به‌شماره 700 در المکتبة الجامع‌الکبیر در صنعاء نگهداری می‌شود.(103) هم‌چنین، حسن‌بن احمد جلال (1084ق)، از علما و فقهای زیدی، کتاب مختصرة سیرة‌الرسول را تألیف نمود. این کتاب که در سال 1403ق، به چاپ رسیده، حاوی بحثهای مختصری از سیره رسول‌الله است.(104) این آثار معمولا با رویکرد اخباری و با استفاده از منابع روایی نوشته میشد. برخی نیز با رویکرد کلامی سیره پیامبر را مکتوب میکردند. برای نمونه، ملاعبدالله‌بن عبدالله قزوینی در کتاب وفاة‌النبی که آن را در سال 1027ق، در شهر حیدرآباد هند برای ملوک قطب شاهی تألیف کرد، مباحث مربوط به جانشینی آن حضرت و نیز منازعات اصحاب را بر سر این موضوع مهم، مطرح کرد. وی مفصلتر از بقیه آثار، به بیان خطبه غدیر و نیز وصایای پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) درباره جانشینی امیرالمؤمنین پرداخت.(105) این شیوه در دیگر آثاری که با عنوان وفاة‌النبی نوشته شده، دنبال شده است.
در قرن دوازدهم نیز آثاری در قالب تک‌نگاری درباره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) نوشته شد. در این قرن عباس‌بن علی مکی (1179ق)، از ادبا و مورخان شیعه، کتاب أزهار بستان‌الناظرین فی سیرة سیدالمرسلین را تألیف کرد. وی در مکه زاده شد و به نقاط مختلف جهان اسلام سفر کرد و در جبل عامل درگذشت.(106) هم‌چنین، در قرن سیزدهم نیز توجه به تاریخ پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) در قالب تک‌نگاری کم‌تر از توجه به مجموعه‌نگاری بود. ازجمله آثار تک‌نگاری در این قرن، کتاب تاریخ احوال خاتم‌النبیین(صلی الله علیه واله وسلم) نوشته سیدعبدالله شبر (1188-1242ق)، است.(107) کتاب روضةالمؤمنین فی أحوال سیدالمرسلین نیز ازجمله تکنگاریهای قرن چهاردهم هجری است که آن را علی‌بن محمد‌بن حسن بسطامی (1227-1306ق) از مورخان امامیه ساکن خراسان، نوشته است.(108)
3. منظومه‌نویسی
یکی از سبکهای نگارش سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم)، سبک منظومه‌نویسی است که از آن به ارجوزهنگاری نیز تعبیر می‌شود. ارجوزه، جمع اراجیز و مفرد آن رجز است و مراد از آن قصائدی است که هر مصرعِ آن منفرد و جدای از دیگری است.(109) این اصطلاح بر آثاری اطلاق شده که در آنها تاریخ و زندگی یکی از بزرگان در قالب شعر شده است. به‌دلیل تاثیرگذاری شعر بر ذهن و جان مردم، این سبک از سوی برخی از علمای شیعه که خود نیز ادیب بودند، به‌کار گرفته شد.(110) در بازه زمانی پزوهش حاضر نیز، برخی علما تاریخ و زندگی رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) را به نظم کشیدند. از جمله این آثار می‌توان به کتاب مغازی‌النبی(صلی الله علیه واله وسلم) از یعقوب صرفی کشمیری (1003ق)، اشاره کرد که در آن غزوات پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) به زبان فارسی به نظم کشیده شده است. نسخهای از این کتاب در کتابخانه پروفسور شیرانی در لاهور پاکستان نگهداری می‌شود.(111) هم‌چنین می‌توان به ارجوزه احمد‌بن حسن سحولی(112) یا سکولی(113) از علما و سیاست‌مداران زیدی قرن یازدهم هجری، با عنوان اسلاک‌الدرر فی نسب‌العربی خیرالبشر اشاره کرد که در آن نسب رسول‌الله را به شعر سروده شده است.(114)
در مواردی نیز برخی علما، مجموعه چهارده معصوم(علیهم السلام) را مورد توجه قرار داده و تاریخ و زندگی ایشان را به نظم میکشیدند. در کتاب الذریعة آقابزرگ سه اثر با عنوان ارجوزة فی تاریخ‌المعصومین‌الاربعة‌عشر(علیهم السلام) از مؤلفان شیعه ذکر آورده است. یکی از این آثار، تألیف شیخ حر عاملی (1104ق) بوده،(115) که با نام منظومة فی تواریخ‌النبی والأئمة(علیهم السلام) نیز از آن یاد شده است.(116) شیخ حر عاملی در ابتدای کتاب، از منابع مورد استفاده خود یاد کرده است. نسخهای از این اثر که به خط شیخ بهاءالدین حسین‌بن محمدقاسم عاملی(117) در سال 1113ق، کتابت شده، در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. بعدها، مولامحمد اسماعیل از علمای عصر فتحعلی‌شاه قاجار (حک 1212-1250ق)، شرحی بر این ارجوزه تألیف کرد.(118) یکی دیگر از این ارجوزهها را شیخ محمدمهدی‌بن بهاءالدین (1183ق) ملقب به صالح افتونی، نوشت.(119) آقابزرگ که نسخهایی از این اثر را دیده، نوشته است که ابتدای این ارجوزه این عبارت بوده است: «احمدك اللهم بارئ النسم... ».(120) سیدابوجعفر محمد‌بن امیرالحاج حسین نیز در کتابی با همین نام، تاریخ و سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) و دیگر معصومان(علیهم السلام) را به نظم کشید. آقابزرگ گزارش داده که نسخهای از این کتاب را در کتابخانه آل‌سیدعیسی عطار در بغداد دیده که ابتدای آن این‌گونه بوده است: «احمد ربا عدد السنینا... ».(121) کتاب الآیات‌الباهرات فی معجزات‌النبی والأئمة‌الهداه نوشته ابن‌امیرالحاج سیدمحمد‌بن حسین‌بن محمد از علمای قرن دوازدهم هجری نیز، منظومهای در باب معجزات پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) و ائمه(علیهم السلام) است.(122) هم‌چنین، کتاب ارجوزة فی موالیدالنبی والائمة و وفیاتهم و مشاهدهم و لمعة من کراماتهم اثر فقیه، عابد و زاهد، عبدالسلام‌بن زین‌العابدین‌بن عباس عاملی (1189ق) نیز از دیگر آثار منظومی است که در این قرن تدوین شده است.(123)
در قرن سیزدهم هجری، مولی محمدعلی فروشانی نیز در کتاب فارسی جام گیتی‌نما تاریخ پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) از ولادت تا هجرت آن حضرت به مدینه را به نظم درآورد.(124) هم‌چنین، ادیب فاضل میرزا ابوالقاسم بیدآبادی اصفهانی تاریخ پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) از ولادت تا وفات، غزوات و احوال پدران و اجداد آن حضرت(صلی الله علیه واله وسلم) را در کتاب حقایق ناصری به زبان فارسی به نظم درآورد.(125)
ب) دوره معاصر و پیدایش رویکردهای نوین به سیره‌نگاری
معاصر در لغت به‌معنای هم عهد و هم زمانه است(126) و در اصطلاح، پارهای از زمان گذشته است که ما آن را امری متعلق به زمان حالمان تشخیص میدهیم.(127) اما در اینکه این مقطع زمانی، چند سال را دربرمیگیرد، اتفاق‌نظر وجود ندارد. برخی بر این باروند که معاصریت به‌دلیل اینکه یک مفهوم ذهنی و انتزاعی است، دارای معنایی نسبی و متغیر است،(128) به‌دلیل تحولاتی که سنّت سیره‌نگاری شیعیان در حدود یک‌صد سال اخیر به خود دیده، مفهوم معاصر در این اثر، به آثاری اشاره دارد که در دوران حاضر متنشر شدهاند. این دوره با به قدرت رسیدن رضا شاه پهلوی آغاز می‌شود. از این زمان، شرایطی در ایران (از مراکز اصلی حضور شیعیان) پدید آمد که روند سیره‌نگاری را دستخوش تغییراتی کمّی و نیز کیفی کرد. انتها این دوره نیز سال 1385ش که به‌عنوان سال پیامبر اعظم(صلی الله علیه واله وسلم) از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران نامگذاری شد، قرار داده شده است. این امر نیز بدان‌خاطر است که در این سال تلاش بسیاری برای ترویج سیره رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) صورت گرفت. تلاشی که در سالهای پس از آن نیز تداوم پیدا کرد و به تولید آثار فراوانی در حوزه تاریخ و سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) انجامید. در میانه این دوره، نهضت امام خمینی(ره) در ایران آغاز گردید که خود سر منشأ تحولاتی بزرگ در ایران و جهان اسلام بود. از ثمرات این حرکت، گسترش روزافزون حس نیاز به آشنایی با مبانی اسلام و معارف آن بود. در پاسخ به این نیاز بود که اندیشمندان و نیروهای انقلاب، کوشیدند با پرداختن به سیره نبوی(صلی الله علیه واله وسلم) مبانی انقلاب را به جوانان ارائه کنند. ازاین‌رو، در کنار نویسندگانی که سیره نبوی(صلی الله علیه واله وسلم) را در قالب رویکردهای سنّتی دنبال میکردند، کسانی بودند که با علم به کارآیی سیره نبوی(صلی الله علیه واله وسلم) در به حرکت واداشتن جامعه کوشیدند آن را با رویکردهایی نوین و با ادبیاتی متناسب با زبان روز به جامعه ارائه کنند. این اهمیت ناشی از توجه‌دادن رهبر نهضت؛ امام خمینی(ره)، به سیره آن حضرت بود که حتی پس از انقلاب نیز ادامه داشت و از نویسندگان خواستند که به تألیف کتاب درباره رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) بپردازند،(129) این نگاه به شیعیان دیگر نقاط جهان نیز سرایت کرد. حسن موسی صفار، از علمای شیعه عربستان با تاکید بر دشمنی صهیونیسم، صلیبیها و دیگران با مسلمانان و نیز گرفتاری مسلمانان به جهل و اختلاف، توجه به سیره رسول‌الله را، راه حلی برای عبور از این مشکلات میداند.(130)
تحرکات انجام‌شده در جهان اسلام، اهمیت و نقش سیره رسول خدا در بیداری مسلمانان را بر همگان روشن ساخت. به‌همین‌دلیل بود که در دهه پنجاه شمسی، باوجود اینکه هنوز نهضت مردم ایران به رهبری امام خمینی(ره) به پیروزی نرسیده بود، رژیم شاه کوشید با کمک یکی از رجال سیاسی که تألیفاتی نیز داشت، تصویری مغشوش را از پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) منتشر سازد. جریان از این قرار است که در فاصله میان سالهای 1352 و 1353شمسی (1974م) توسط سفارت ایران در بیروت کتابی با نام 23 سال، بدون ذکر نام مؤلف و ناشر آن چاپ شد که به‌دلیل محتوای شبهه‌آلودی که داشت، مخفیانه به ایران وارد شده و پنهانی به فروش رسید. در چاپهای بعدی کتاب، نام علینقی منزوی بر روی جلد به‌چشم میخورد. این نویسنده همان کسی است که کتاب گلدزیهر(131) خاورشناس یهودی را پس‌ازآن‌که به عربی و باعنوان العقیدة والشریعة فی‌الاسلام ترجمه شده بود به فارسی برگرداند و به نام درسهایی از اسلام (با حواشی و تعلیقاتی از خود) انتشار داد. گرچه این کتاب از لحاظ محتوا با 23 سال مشترکاتی دارد، اما به هر صورت، علینقی منزوی در برخی روزنامهها، انتساب کتاب 23 سال را به خود تکذیب کرد، هرچند نمیتوان اطلاع منزوی از کتاب و احیاناً تصحیح آن و چاپ کتاب زیرنظر او را کتمان کرد. طولی نکشید که روشن شد نویسنده کتاب 23 سال، علی دشتی، فعال سیاسی و سناتور مجلس سنا بوده که در حقیقت ردّیهای بر اسلام نوشته و جهان ماوراء طبیعت و رسالت پیامبر اکرم(صلی الله علیه واله وسلم) را آن‌چنان‌که مسلمانان باور دارند، نفی و انکار کرده است.(132) دشتی که خود در ابتدای جوانی از روحانیون بود، با نزدیک‌شدن به انگلیسیها از افکار و عقاید خود دست کشید و لباس روحانیت را کنار گذارده و در خدمت انگلیسیها و اهداف آنان قرار گرفت. دو کتاب راز بزرگ رسالت نوشته جعفر سبحانی و نیز خیانت در گزارش تاریخ نوشته مصطفی حسینی طباطبایی در پاسخ به کتاب 23 سال نوشته شد.
به پیروزی‌رسیدن نهضت اسلامی در ایران، که معلول بازگشت به اسلام و تأسی به سیره پیامبر در مبارزه با طاغوت بود، دشمنان اسلام را تا اقداماتشان را علیه اسلام و مبانی آن، افزایش دهند. یکی از این اقدامات، شبهه پراکنی علیه پیامبر اسلام بود که پیش از این نیز سابقه داشت. به‌همین منظور، یک نویسنده هندی به نام احمد سلمان رشدی در چهارم مهر ماه 1367ش برابر با 26 سپتامبر 1988م انتشارات «وایكینگ»(133) در لندن، رمانی را به نام Satanic verses منتشر کرد که به فارسی همان كتاب آیات شیطانى است.(134) اقدام امام خمینی(ره) در صدور فتوای ارتداد سلمان رشدی،(135) این حرکت را ناکام گذاشت. در کنار این حکم، برخی نیز به نوشتن ردیه این کتاب اقدام کردند. عطاءالله مهاجرانی در این کتاب، علاوه بر بررسی محتوایی اثر، از منظر روش نگارش نیز به نقد آن پرداخت.(136) سیدهادی مدرسی در کتاب الرد علی‌الآیات‌الشیطانیة به نقد این کتاب پرداخت.(137) دو اثر کتاب شیطان کیست و آیات شیطانی چیست؟ نوشته احمد زمردیان(138) و نیز مقابله با فتنه نوشته عبدالحمید حیرت سجادی(139) نیز در نقد آیات شیطانی نوشته شده است.
تلاش مجدد مخالفان رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) در شبهه‌پراکنی علیه ایشان و نیز تصویرسازیهای موهن از آن حضرت، بیان‌گر اهمیت الگوگیری مسلمانان از ایشان است. در 30 سپتامبر سال 2005م، در مجله یولاندز پوستن(140) دانمارک، کاریکاتورهایی به منظور توهین به رسول گرامی اسلام منتشر شد که خشم مسلمانان و اعتراض آنان را برانگیخت.(141) در پاسخ به این اقدام، رهبر انقلاب اسلامی ایران، سال 1385ش را به‌عنوان «سال پیامبر اعظم(صلی الله علیه واله وسلم)» نامگذاری کرد.(142) ایشان در حرم امام رضا(علیه السلام) نیز پیامبر را نقطه التقای همه فرق اسلامی با عقاید متفاوت دانست و از همگان خواستند حکمت، حکومت، علم، عدالت، اخلاق، کرامت و عدالت نبوی را مبنای کار خود قرار دهند.(143) این اقدام سبب شد که در سال 1385 بیش از 289 اثر در ارتباط با پیامبر اعظم(صلی الله علیه واله وسلم) و مباحث پیرامونی ایشان نگاشته شود که 118 اثر آن مرتبط با سیره آن حضرت بوده است.(144)
با توجه به حجم آثار منتشر شده در سده اخیر، در ادامه به معرفی برخی آثار که حامل نگاه جدید و یا رویکردی نوین به سیره پیامبر بودند، پرداخته خواهد شد.
ج) تحلیلی بر رویکردهای پدید آمده در سیره‌نگاری شیعیان در دوره معاصر
مجموعه رویکردهایی که در سیره‌نگاری دوره معاصر به‌کار رفته را می‌توان در دو قالب رویکردهای درون‌دینی و برون‌دینی دستهبندی کرد. در رویکردهای درون دینی برخی با نگرش تاریخی - کلامی و برخی با رویکرد روایی به سیره‌نگاری پرداختند. برخی نیز با رویکردهای نوینی مثل رویکرد اجتماعی، سیاسی و بعدها اقتصادی و مدیریتی به سیره‌نگاری روی‌آوردند. دغدغه مشترک همه کسانی که با رویکرد دینی به تألیف سیره میپرداختند علاوه بر جستجوی تاریخی در زندگی پیشوای بزرگ اسلامی و کشف حقایق پنهان در سیره آن بزرگوار و اهل‌بیت گرامی‌اش، یک دغدغه دینی و بعضاً ادای دین به پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) بود. در حالی که در رویکردهای برون دینی نبی اکرم و زندگی ایشان به‌عنوان یک موضوع و پدیده تاریخی بدون لحاظ ابعاد شخصیتی و جایگاه معنوی ایشان دیده میشد. برخی کسانی که در این طیف قرار میگیرند، خود به دین اسلام پایبند بودهاند، اما در حوزه تألیف، نگرشی غیر دینی و تاریخی محض، به آن حضرت داشتند. برخی نیز به مبانی و باورهای دینی پایبند نبوده و اثرشان نیز علاوه بر به دوربودن از روش‌های علمی، حامل نگاه سکولار و غیر دینی به رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) بوده است. در ادامه به تبیین رویکردها و معرفی برخی آثار مرتبط با آنها پرداخته خواهد شد.
1. رویکردهای درون‌دینی
یکم. رویکرد تاریخی ـ کلامی
برخی بر این باورند که سیره نبوی(صلی الله علیه واله وسلم) صرفاً تاریخ نیست تا در بررسی و پذیرش یا رد آن فقط معیارهای تاریخی و روش‌های بررسی اسناد و مدارک تاریخی مورد ملاحظه پژوهش‌گر باشد، بلکه یک منبع معرفتشناختی است که همه تعالیم، آموزهها و ارزشهای دینی از آن قابل استخراج است.(145)
از جمله آثاری که در دوره معاصر با این‌رویکرد نوشته شد کتاب فروغ ابدیت نوشته استاد آیت‌الله جعفر سبحانی اشاره کرد. این کتاب در ابتدا به‌صورت مقالاتی در مجله درسهایی از مکتب اسلام چاپ میشد. سپس در سال 1345ش، باعنوان فروغ ابدیت؛ تجزیه و تحلیل کاملی از زندگی پیامبر اکرم(صلی الله علیه واله وسلم) به‌وسیله انتشارات مجمع علمی نسل جوان با همکاری انتشارات حکمت در قم منتشر شد.(146) سبحانی در این اثر با تکیه بر منابع تاریخی و البته با رویکرد کلامی، کتابی خواندنی را تألیف کرد که در دوره پس از انقلاب نیز به‌صورت مکرر متنشر شد. وی در این اثر، ارائه تاریخی مطابق با باورهای شیعی و نیز نقد دیدگاه مستشرقان را پی گرفت.(147) در کنار این اثر، نمیتوان از ذکر کتاب‌الصحیح من سیرةالنبیالاعظم نوشته مرحوم سیدجعفر مرتضی عاملی نویسنده لبنانی صرف‌نظر کرد. این کتاب یکی از مفصلترین آثاری است که شیعیان تاکنون درباره رسول خدا نوشته‌اند. هدف سیدجعفر مرتضی از پرداختن به سیره رسول اکرم(صلی الله علیه واله وسلم) ادای وظیفه دینی در دفاع از آن بزرگواران و نیز تلاش برای معرفی آنان به‌عنوان اسوه و پیشوا و شناسایی تحریفات و نادرستیهایی است که در روایات تاریخی وجود دارد.(148) وی بر این باور است که مورخان تصویری صحیح از پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) ارائه نکردهاند. ازاین‌رو، لازم میداند با مراجعه به منابع گوناگون؛ به‌ویژه منابع شیعی، تصویری صحیح از پیامبر اسلام ارائه کند.(149) جعفر مرتضی با این رویکرد و با نگاهی نقادانه به دو تصویر ارائه شده از سوی مورخان اهل‌سنت و مستشرقان، کوشید با تکیه بر قرآن، نهج‌البلاغه، منابع مختلف تاریخی و حدیثی شیعه و سنی، دیدگاههای جدیدی درباره تاریخ رسول گرامی اسلام ارائه کند. تتبع گسترده نویسنده و بررسی جامع اقوال و دیدگاهها از ویژگی‌های این اثر است. با این حال، نقدهایی نیز درباره این اثر در جوامع علمی مطرح شد و برخی نیز کوشیدند در قالب رساله دکتری به نقد برخی تحلیلهای جعفر مرتضی بپردازند.(150) انتشار الصحیح من سیرة‌النبی‌الأعظم در سال 1359ش، شروع و در سالهای بعدی به مرور انتشار آن به اتمام رسید.(151)
در ادامه همین روند، سیدعلی فضل‌الله از علمای معاصر لبنانی نیز همین رویکرد را در کتاب سیرة‌الرسول و خلفائه پی‌گرفت. وی نیز با انتقاد از روند تاریخ‌نگاری برخی مورخان پیشین در کتمان حقایق،(152) هدف خود را از تألیف این اثر، ارائه تصویری صحیح از تاریخ زندگانی رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) ذکر می‌کند،(153) تا به‌واسطه آن، تقرب به خداوند، رسول خدا و ائمه اطهار برایشان حاصل شود.(154) وی مجلدات 1 تا 4 کتاب را به سیره رسول خدا اختصاص داده است. طرح مباحث کلامی هم‌چون عصمت و ضرورت آن، رویکرد کلامی مؤلف را نشان میدهد.(155) این اثر در سال 1413ق، در لبنان به‌وسیله انتشارات الدار الاسلامیة منتشر شده است. شیخ علی کورانی عاملی نیز در کتاب السیرة‌النبویة بروایة اهل‌البیت(علیهم السلام) همین شیوه را پی‌گرفت. کورانی با انتقاد از سیره‌نگاران و مورخان نخستین که می‌خواستند فضائل اهل‌بیت را تحت‌تأثیر اعمال فشارهای حاکمان پنهان کند، انتقاد کرده و برخی از این پنهان کاریها را برمیشمرد.(156) وی در ادامه به تلاش خلفای اموی و عباسی در از بین‌بردن اخبار، کتب و آثار سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) پرده برمیدارد.(157) کورانی با توجه به این ویژگیها، ضرورت بازسازی تاریخ و سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) را بر مبنای روایات اهل‌بیت متذکر شده و هدف خود را از تألیف این اثر، ارائه تصویری صحیح از سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) برمی‌شمارد.(158) این اثر در سال 1430ق/1387ش، در سه جلد به‌وسیله انتشارات دار المرتضی در لبنان منتشر شده است.
هم‌چنین برخی نیز با رویکرد تاریخی ـ کلامی به نقد آثار مستشرقان درباره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم)، پرداختند. از جمله آثاری که با این‌رویکرد نوشته شده کتاب محمد، پیغمبر شناخته شده از محمدعلی انصاری است که آن را در نقد کتاب محمد پیغمبری که از نو باید شناخت،(159) نوشته کنستانتین ویرژیل گئورگیو(160) نگاشت.(161) استاد جعفر سبحانی نیز علاوه بر اینکه در کتاب فروغ ابدیت نقد شبهات مستشرقان را دنبال میکرد،(162) در سال 1347ش، کتاب در مکتب وحی، به نقد نظریات عبداللطیف هندی(163) درباره خواندن و نوشتن پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم)، پرداخت.(164)
از جلمه دیگر آثاری که با این‌رویکرد نوشته شده کتاب موسوعة‌التاریخ‌الاسلامی نوشته هادی یوسفی غروی است. این اثر با بهره‌گیری از قرآن، منابع تاریخی، روایی شیعه و سنّی، تألیف شده است. یوسفی غروی سه جلد اول موسوعه و نیز بخش‌هایی از جلد چهارم آن را به بررسی تاریخ و سیره رسول خدا اختصاص داد. وی هدف خود را از تألیف این کتاب تطهیرکردن تاریخ اسلام از اوهام و اکاذیبی است که به‌وسیله جاعلان در آن وارد شده است. وی رسیدن به این هدف را منوط به نقل اخبار از منابع متقدم، به‌ویژه آن‌چه که در مدرسه اهل‌بیت نقل شده، میداند.(165) به‌همین سبب در اثر خود، کوشیده از منابع اهل‌بیت بهره زیادی ببرد. همین ویژگی و دغدغه سبب می‌شود که بتوان این اثر را درشمار رویکرد کلامی قرار داد.
هاشم معروف الحسنی از نویسندگان شیعی لبنانی نیز رویکرد کلامی - تاریخی را در کتاب سیرة‌المصطفی به‌کار برده است. وی با استفاده از آیات، منابع تاریخی و دیگر اسناد به نقد برخی از گزارشهای تاریخی پرداخته است. برای نمونه جریان غرانیق را با استناد به آیات قرآن و نیز اسناد تاریخی نقد کرده و آن را برساخته جاعلان و دسیسه‌چینانی میداند که درصدد تخریب چهره اسلام بودند.(166) در نقد گزارشهایی که بر اهمیت ایمان عمر‌بن خطاب تاکید می‌کند، این اهمیت را با دلائل گوناگونی از جمله اینکه سیره‌نگاران متقدم چنین اهمیتی برای ایمان عمر ذکر نکردهاند، رد می‌کند.(167) وی به منابع شیعی نیز ارجاع داده است. برای نمونه در بررسی ایمان ابوطالب، با تصریح بر اینکه قائلان به عدم ایمان وی بزرگ‌ترین بی‌ادبی و ظلم را نسبت به رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) روا داشتهاند،(168) با استناد به منابع شیعی و نیز منابع اهل‌سنت قول قائلان به عدم اسلام ابوطالب را زیر سؤال میبرد.(169) این کتاب در سال 1416ق، به‌وسیله انتشارات دار التعارف بیروت منتشر گردیده است. کتاب بررسی تاریخی صلح‌های پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم)، نوشته حامد منتظری‌مقدم از دیگر آثاری است که با همین گرایش تألیف شده است. این اثر در سال 1383ش، در 197 صفحه به‌وسیله انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی در قم منتشر گردید.(170) هم‌چنین، کتاب حدیث برادری در سیره نبوی نوشته محمدرضا هدایتپناه را می‌توان در دسته آثاری قرار داد که با دغدغه دینی نوشته شده است. این اثر در سال 1383 در 368 صفحه به‌وسیله مؤسسه بوستان کتاب در قم منتشر شده است.(171)
از میان آثاری که در این دسته قرار می‌گیرد، برخی بیشتر به روش‌های تاریخ‌نگاری پایبندی نشان داده و برای رویکرد تاریخی ارزش ذاتی قائل هستند.
ازجمله آثاری که در دوره معاصر با همین گرایش اخیر نوشته شد، دو مقاله «از ولادت تا بعثت» و «از بعثت تا هجرت» نوشته سیدجعفر شهیدی است که در مجموعه دوجلدی محمد خاتم پیامبران منتشر شد. در سال 1358ش کتاب تاریخ پیامبر اسلام نوشته محمدابراهیم آیتی، با تصحیح و اضافات ابوالقاسم گرجی به‌وسیله انتشارات دانشگاه تهران در 765 صفحه منتشر شد. تألیف این کتاب به پیش از انقلاب اسلامی بازمیگردد، اما به‌دلیل کارشکنیهایی که از سوی مسئولان حکومت پهلوی صورت میگرفت، چاپ آن به تاخیر افتاد تا اینکه برای اولین‌بار در سال 1358ش، منتشر گردید.(172) یکی دیگر از این نمونهها کتاب تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت، نوشته علی دوانی است که در سال 1361ش، به‌وسیله دفتر انتشارات اسلامی به چاپ رسید. این کتاب که حاصل جلسات تدریس دوانی در سال 1353ش، بوده، با استفاده از منابع شیعی به ارائه گزارشی تحلیلی از زندگی پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) پرداخت و برخی مشهورات تاریخی؛ مانند نذر عبدالمطلب را نقد کرده است.(173) کتاب سیره رسولخدا(صلی الله علیه واله وسلم) نوشته رسول جعفریان نیز از جمله آثاری است که با رویکرد تاریخی - کلامی نوشته شده است. این کتاب در سال 1427ق/1385ش، به‌وسیله علی هاشم الاسدی به زبان عربی ترجمه شده و با عنوان سیرة سیدالانبیاء والمرسلین محمد صلی‌الله علیه وآله جامع‌المحامد کلها ترجمه و به‌وسیله بنیاد پژوهشهای اسلامی مشهد منتشر شده است. این کتاب به‌دلیل روانی، کثرت منابع و ارجاعات، تنوع مباحث و موضوعات مورد توجه مترجم قرار گرفته است.(174) از دیگر آثاری که در دوره معاصر با رویکرد تاریخی - کلامی نوشته شد کتاب تاریخ صدر اسلام (عصر نبوت) نوشته غلامحسین زرگری‌نژاد است. زرگری‌نژاد هرچند کوشیده بر رویکرد تاریخی و روش آن پایبند بماند، اما هم‌چنان‌که خود اعتراف کرده در لابه‌لای برخی صفحات به‌جای یک مورخ بی‌طرف، یک ارادتمند مؤمن بوده است.(175) به‌نظر میرسد زرگری‌نژاد کوشیده مفروضات اعتقادی خویش را با مستندات تاریخی و تحلیلهای عقلانی برخاسته از آنها اثبات کند.
تشکیک در صحت نذر عبدالمطلب(176) و تأکید بر ایمان حضرت علی(علیه السلام) به‌عنوان اولین مرد مسلمان،(177) بیارتباط با انگیزههای اعتقادی وی نیست. البته وی این موارد را با استفاده از مدارک تاریخی و بدون بهره‌گیری از استدلالهای کلامی اثبات می‌کند.
دوم. رویکرد تاریخی ـ روایی
در برخی آثار، جنبه روایی بر صبغه تاریخی آن غلبه بیش‌تری دارد. تکیه این منابع عمدتاً منابع روایی شیعه بوده و کم‌تر از منابع تاریخی و حدیثی اهل‌سنت بهره بردهاند. باوجود تفاوت گونهها و قالبهای عرضه روایات سیره، همه آنها در توجه محض بر نقل و در نتیجه تسامح در سند و راوی، بیتوجهی به عناصر تاریخ‌نگاری، عدم توجه به نقد و تحلیل اشتراک دارند.(178) از جمله این آثار می‌توان به کتاب تاریخ‌النبی احمد نوشته حسن نجفی لواسانی، فقیه، متکلم، مورخ و ادیب امامیه، اشاره کرد.(179) جلد اول این کتاب در شهر صیدا در کشور لبنان، به‌وسیله مطبعة العرفان در سال 1359ق/1319ش، و جلد دوم آن در همانجا در سال 1367ق/1327ش، به چاپ رسیده است.(180) غلبه جنبه روایی، تعبد در برابر اخبار و پرهیز از نقد اخبار و پذیرش هر چیزی که در اخبار آمده باشد، مثل جریان نذر عبدالمطلب،(181) از ویژگی‌های آثاری است که با رویکرد روایی نوشته شدهاند. از دیگر آثاری که با این شیوه تدوین شد کتاب نبی‌الرحمة من منظارالقرآن و اهل‌البیت(علیهم السلام) است که به‌وسیله محمد محمدی ری‌شهری تألیف گردید. در کنار بهره‌گیری از روایات معصومان و اخبار مورخان در تدوین اثر، نویسنده دو بخش «محمد عن لسان محمد»(182) و «محمد عن لسان علی» را نیز در کتاب گنجانده است.(183) این اثر که حاوی رویکرد روایی به تاریخ پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) است، در سال 1427ق/1384ش، به‌وسیله انتشارات دار الحدیث منتشر گردید. یکی دیگر از آثاری که با رویکرد روایی و البته با بهره‌گیری از روایات شیعه و سنی و اخبار مورخان در موضوع سیره رفتاری رسول خدا نوشته شد، کتاب سنن‌النبی نوشته سیدمحمدحسین طباطبایی است. این کتاب در حقیقت رسالهای حاوی 410 روایت بوده که طباطبایی در دوران حضورش در نجف، آن را تدوین کرده است. در سال 1354ش، هادی فقهی 500 حدیث دیگر به آن اضافه و کتاب را ترجمه کرد. در همان سال انتشارات اسلامیه این کتاب را با نام سنن‌النبی منتشر کرد.(184) شیخ عباس قمّی نیز پیش از این کتاب کحل‌البصر فی سیرة سیدالبشر را با رویکرد روایی و با موضوع سیره رفتاری و اخلاقی رسول خدا تألیف کرده بود. این اثر در سال 1336ش، به‌وسیله انتشارات الکتب المذهبیه در قم منتشر گردید.(185)
سوم. رویکرد اجتماعی - سیاسی
تحولات پدید آمده در دهه چهل شمسی و نیز پس از به وقوع پیوستن انقلاب اسلامی موجب توجه به جنبههای اجتماعی و سیاسی زندگی رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) گردید. از جمله آثاری که در آن مقالاتی با این‌رویکرد نوشته شد کتاب محمد خاتم پیامبران است. این کتاب مشتمل بر مقالاتی تاریخی و اعتقادی بود که به‌وسیله شخصیتهای برجستهای نگاشته شده بودند. هدف از انتشار این کتاب مخالفت با جریان رسمی و عقیده روشن‌فکرانه راجع به تمدن پیش از اسلام ایران به مدد اثبات بیداد اجتماعی و فقر اخلاقی حکومت ساسانی بود.(186) مجلد اول این کتاب در سال 1347 و مجلد دوم آن در سال 1348ش، به‌وسیله انتشارات حسینیه ارشاد و با همکاری شرکت سهامی انتشار منتشر گردید.(187) این مجموعه به بررسی خاتمیت، بعثت، زندگینامه و فضایل و مناقب پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) می‌پردازد.(188) دو مقاله «از هجرت تا وفات» و «سیمای محمد(صلی الله علیه واله وسلم)» نوشته علی شریعتی از جمله آثاری هستند که با رویکرد اجتماعی - سیاسی نگاشته شدند. ویژگی مقالات شریعتی نیز تحلیلی نوین از هجرت و سیمای رسول خدا بود که برای جامعه آن روز جذابیت داشت. شریعتی در مقاله «از هجرت تا وفات» بر این نکته تاکید می‌کند که قرآن دو نوع هجرت را بیان می‌کند، مهاجرت از بیرون و مهاجرت از درون. مهاجرت نه‌تنها از زادگاه خویش، بلکه از خویشتن خویش. انسان را از بیرون به جنبش میخواند و از درون به انقلاب و بدین‌گونه است که او را همواره از توقف، انحطاط و انجماد میرماند و به حرکت و ارتقاء و انقلاب دائمی میراند و این‌ها را همه با معجزه علمی هجرت می‌کند؛ هجرت آفاقی و هجرت انفسی.(189) وی با این بیان در تلاش است جامعه را به یک اصلاح درونی و سپس حرکتی برای تغییر وضعیت حاکم بر جامعه دعوت می‌کند. به‌همین‌دلیل بود که ساواک انتشارات مقالات شریعتی را ممنوع کرده بود و این مقالات به نامهای جعلی منتشر میشد.
در همین راستا کتاب انقلاب تکاملی اسلام نوشته جلال‌الدین فارسی را می‌توان نام برد که انتشارات آسیا آن را در 892 صفحه در سال 1349ش منتشر کرد.(190) این کتاب برای اولین‌بار با رویکرد اجتماعی - سیاسی و با نگرشی انقلابی به بررسی سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) پرداخته و نظام اجتماعی مبتنی بر تفکرات مارکسیسم را نقد نمود. این کتاب تأثیر زیادی در ایجاد نگرش انقلابی در میان جوانان داشت. ساواک با اطلاع از محتوای کتاب از نشر آن جلوگیری کرد. بااین‌وجود، بارها به‌صورت مخفیانه چاپ و منتشر گردید.(191)
در کنار مجموعههای فوق، نمیتوان از کتاب سیری در سیره نبوی استاد مرتضی مطهری غافل شد. این اثر، اساساً نگاه هزار و چند صد ساله مورخان به تاریخ پیامبر را به نقد کشید و مدعی شد که آنان جز بیان رخ‌دادها و وقایع، نتوانستهاند سیره رسول خدا را نشان دهند. مطهری بر این باور بود که رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) در کنار منطق فکری مشخص و منظم، دارای یک منطق رفتاری بوده که از آن به سیره یاد می‌شود. وی با استناد به منابع لغوی که سیره را حرکتی مداوم و منسجم میدانند،(192) بر این نکته تأکید کرد که رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) را دارای سبک و منطق عملی میدانستند که لازم است از رفتار و عملکرد وی این سبک استخراج شود.(193) این نگاه نوین مقبول عده‌ای از نویسندگان شیعی افتاد. در سالهای 1363 تا 1367 شمسی، مصطفی دلشاد تهرانی به تدریس سیره نبوی(صلی الله علیه واله وسلم) براساس تعریفی که مطهری ارائه کرده بود پرداختند. محتوای این جلسات در سال 1372ش، در قالب سه جلد کتاب، باعنوان سیره نبوی (منطق عملی) به‌وسیله سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در تهران منتشر شد.(194) این حرکت آغازی برای تدوین سیرههای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی رسول خدا بود. نمونههایی از این آثار، در دهههای بعدی منتشر شد.
شیخ حسن موسی صفار از علمای شیعی عربستان نیز در کتاب رسول‌الله طریق الی‌القمّة میکوشد با برجسته‌کردن مشکلات اخلاقی، فرهنگی و اجتماعی جامعه مسلمانان، از سیره رسول‌الله(صلی الله علیه واله وسلم) راهی برای آن بیابد و به مخاطب ارائه کند. برای مثال، موسی صفار با یک داستان، پیروی کورکورانه از نظری که در جامعه شیوع پیدا کرده را زیر سؤال میبرد. وی با استناد به سیره انبیا و از جمله رسول خدا، هدف آنان را مخالفت با سنّتهای غلطی میداند که در جامعه شیوع داشت. رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) باوجود اینکه رفتاری خلاف سنّت عام داشت، به‌دلیل عدم مطابقت سنّت عام با حکم خداوند، ترسی از مخالفت با آن نداشت.(195)
در سال 1382ش، نیز، از سید محمدباقر حکیم (1318-1382ش/1939-2003م) کتاب الرسول‌الأعظم(صلی الله علیه واله وسلم) در 206 صفحه به‌وسیله انتشارات نصایح در قم منتشر گردید. تبیین شخصیت الهی، عرفانی، انسانی و اجتماعی پیامبر اکرم و نقش آن در پدیدآوردن وحدت در میان امت اسلامی و بررسی ابعاد سیاسی و اجتماعی هجرت از مباحثی است که در این کتاب مطرح شده است.(196) هم‌چنین سیدمحسن موسوی از نویسندگان لبنانی در کتاب دولة‌الرسول به بررسی مختصات و ویژگی‌های دولت رسول خدا در مدینه پرداخت. نویسنده نیاز جامعه اسلامی به دولت و الگوبودن رسول خدا در همه عرصهها از جمله عوامل تألیف این کتاب میداند.(197)
2. رویکردهای برون‌دینی
یکم. رویکرد تاریخی محض
یکی از آثاری که در ابتدای دوره معاصر اولین جلد آن منتشر شد، کتاب پیامبر نوشته زین‌العابدین رهنما، از رجال سیاسی اواخر دوره قاجار و عصر پهلوی است.(198) او که از طرفداران رضاشاه بود، در سال 1314ش به‌دلیل انتقاد به رژیم، به زندان افتاد و پس از آزادی، به لبنان تبعید شد.(199) رهنما در دوره تبعید جلد اول کتاب پیامبر را در سال 1316ش، در دمشق به چاپ رساند.(200) چاپ چهارم آن در سال 1320ش در تهران توسط انتشارات زوار منتشر گردید و پس از آن مکرر چاپ شد.(201) باوجود اینکه این اثر در رساله دکتری نگارنده در طیف آثاری با رویکرد تاریخی بررسی گردیده،(202) از منظر ساختار و قلم می‌توان این اثر را به‌عنوان یکی از بهترین نمونههای داستانی درباره رسول خدا به حساب آورد. نثر داستانی و شبه رمان آن موجب شده که برخی آن را به‌عنوان یکی از شیواترین نمونههای ادبیات منثور معاصر ایران به‌شمارآورند.(203) البته اثر هم از منظر دادههای تاریخی و هم از نظر کلامی مورد انتقاد قرار گرفت. یکی از این انتقادات به همگرایی نویسنده با آراء کلامی اهل‌سنت بازمیگردد.(204) جلد دوم کتاب که به زندگی پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) از بعثت تا هجرت به مدینه پرداخته، 16 سال پس از انتشار جلد اول، در سال 1332 منتشر گردید.(205) هم‌چنین، جلد سوم کتاب که به وقایع هجرت به مدینه تا رحلت پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) می‌پردازد، در سال 1335ش منتشر شد.(206) این کتاب در 1957م/1336ش، به‌وسیله موسسه کولومب(207) در پاریس به فرانسوی و در 1964م/1343ش، توسط ال ول ساتن(208) به انگلیسی ترجمه شد.(209)
از دیگر آثاری که با رویکرد تاریخی محض نوشته شد کتاب تاریخ‌العرب فی‌الاسلام؛ السیرة‌النبویة است که آن را جواد علی از مورخان توانمند عراقی تألیف کرده است. جواد علی به مانند دیگر آثارش، تلاش می‌کند که با روشی تاریخی و بر مبنای تحلیل دادهها این اثر را تدوین کرده است.(210) استفاده و بهره‌گیری از قرآن(211) در کنار منابع تاریخی و حدیثی از ویژگی‌های این اثر است.
یکی دیگر از این آثار، کتاب سیره رسول‌الله نوشته عباس زریاب خویی است که در سال 1370ش به‌وسیله انتشارات سروش منتشر شد. این اثر با روشی تاریخی و مبتنی بر نقد و بررسی مآخذ و اطلاعات موجود تدوین گشته است. زریاب کوشیده از تحلیل و تفسیر وقایع (که عمدتاً برخاسته از گرایشات نویسنده می‌باشد) بپرهیزد و به نقد اخبار و اسناد بپردازد. زریاب بر این باور است که اگر تاریخ گزارش درستی از وقوع یک معجزه را داد، باید کوشید برای آن توجیه مادی یافت.(212) او این شیوه را درباره جریان اصحاب فیل به‌کار گرفته و بر این باور است سپاه ابرهه دچار بیماری آبله شدند و به هلاکت رسیدند.(213) به هر حال، این شیوه گاه به نتایجی انجامید که با برخی مسلمات تاریخ اسلام در تضاد است. این کتاب در سال 1417ق/1375ش به‌وسیله علی السیدهادی به زبان عربی ترجمه و در بیروت منتشر گردید.
دوم. رویکرد سکولار
در این‌رویکرد، نگارنده نگاهی غیر ارزشی و غیر دینی به پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) دارد. به‌همین‌سبب، زندگی و تاریخ ایشان را از منظر پدیدارشناسی بررسی کرده و ایشان را به‌عنوان انسانی غیر معصوم، غیر الهی و اسلام را به‌عنوان پدیدهای فرهنگی و برخاسته از نبوغ و توانایی خارق‌العاده آن حضرت معرفی می‌کند. یکی از آثاری که مطابق با این‌رویکرد نوشته شده، کتاب 23 سال نوشته علی دشتی است. دشتی، حضرت محمد(صلی الله علیه واله وسلم) را شخصیتی غیر الهی میداند که هیچ اتصالی با وحی نداشته و قرآن برخاسته از تراوشات ذهنی او و تعلیماتی است که از دیگران آموخته است.(214) او مسئله رسالت انبیا را یک موهبت و خصوصیت روحی و دماغی فردی غیر عادی میداند.(215) دشتی نه‌تنها نبوت پیامبر اسلام را نمی‌پذیرد، بلکه اساساً اصل نبوت را رد می‌کند. او بر مسیحیانی که از روی تعصب، پیامبری حضرت محمد(صلی الله علیه واله وسلم) را انکار کرده و پیامبری موسی و عیسی(علیهما السلام) را پذیرفته‌اند، خرده می‌گیرد: چرا اصل نبوت را قبول کردهاید که مجبور شوید سبک سنگین کنید؛(216) دشتی درباره وجود خداوند نیز تشکیکاتی مطرح کرده و گاه به‌جای خدای واحد و سرمدی، ماده را در جایگاه اول هستی مینشاند.(217) این کتاب در سالهای 1352 و 1353شمسی (1974م) توسط سفارت ایران در بیروت، بدون ذکر نام مؤلف و ناشر آن چاپ و مخفیانه به ایران وارد شد و پنهانی به فروش رسید. بعدها محققان این اثر را نقد کردند. دو کتاب راز بزرگ رسالت نوشته جعفر سبحانی و نیز خیانت در گزارش تاریخ نوشته مصطفی حسینی طباطبایی از جمله کتابهایی هستند که در پاسخ به کتاب 23 سال نوشته شدهاند.
نتیجه‌گیری
سیره‌نگاری پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) یکی از گونههای تاریخ‌نگاری است که شیعیان از ابتدا به آن توجه کرده و در طول تاریخ اسلامی آثاری را با این موضوع نگاشته‌ند. در پژوهش حاضر، بخشی از تلاش دانشمندان شیعه در گسترش تاریخ و سیره رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) در بازه زمانی قرن نهم هجری قمری تا عصر حاضر مورد بررسی قرار گرفت. این دوره در دو بخش بررسی گردید. در بخش اول، بازه زمانی قرن نهم هجری تا ابتدای عصر پهلوی اول بود. در این بخش، آثار در سه قالب مجموعه‌نگاری، تک‌نگاری و منظومه‌نویسی دستهبندی گردید. بررسیهای حاکی از افزایش تألیفات شیعیان در دوره صفویه است. عمده این آثار که با رویکرد کلامی و روایی تألیف شدهاند. اما در بخش دوم پژوهش که به دوره معاصر؛ یعنی از ابتدای پهلوی تا سال پیامبر اعظم(صلی الله علیه واله وسلم)، اختصاص داشت، تألیفات هم از نظر کمیت و هم از جهت رویکردهای حاکم بر آنها دچار تغییرات جدی شدند. در کنار رویکردهای کلامی و روایی، برخی با رویکرد تاریخی - کلامی، رویکرد اجتماعی و سیاسی و برخی نیز با رویکردهای برون دینی در دوگونه رویکرد تاریخی محض و سکولار به تألیف تاریخ پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) پرداختند. فارغ از آسیبهای رویکردهای برون دینی که البته تعداد اندکی اثر با این‌رویکردها تألیف شده، رویکردهای نوین موجب اثبات این نکته شد که سیره پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) قابلیت بهره‌گیری در عصر حاضر را دارد. بررسی نقش مطالعات سیره در تحرکات انقلابی پیش از انقلاب اسلامی ایران و نیز بررسی نقش آن در عرصههای اجتماعی و سیاسی پس از انقلاب نشان دهنده کارکرد سیره در دورههای مختلف است.(218)
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.