يكى از اصحاب به نام «ثعلبه» روزى با زن صحابی دیگری به نام «سعيد بن عبدالرّحمن»، درباره مطلبى از پشت پرده سخن مى گفت؛ هواى نفس بر ثعلبه چيره شد و پرده را كنار زد و... همسر سعيد فرياد زد: «ثعلبه چه مى كنى؟ ...». اين سخن، ثعلبه را تكان داد، گوئى از خوابى عميق برخاسته بود، فريادى كشيد و از خانه بيرون رفت و سر به كوه و صحرا گذاشت و ... .
قرآن مجيد تا آن حد به معاقبه و معاتبه نفس اهمّيّت داده كه در آیه 2 سوره قيامت، به نفس «لوّامه» سوگند ياد کرده و مى فرمايد: «وَ لا اُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوّامَةِ»؛ نفس لوّامه همان وجدان بيدارى است كه صاحبش را به هنگام ارتكاب كار خلاف ملامت و سرزنش مى كند، كه اين خود نوعى معاقبه و مجازات خويشتن است. امام علی(ع) نیز فر موده اند: «مَنْ ذَمَّ نَفْسَهُ اَصْلَحَها ...»؛ (آن كس كه نفس خويشتن را مذّمت كند سبب اصلاح آن را فراهم كرده است ...).
انسان هرگاه نفس خود را محاسبه می کند، باید در برابر خطاهایش او را سرزنش و مجازات کند؛ زيرا اگر در مقابل كارهاى خلاف، هيچ واكنشى نشان ندهد، باعث جرأت و جسارت نفس است. مراقبه و سپس محاسبه در صورتى اثر قاطع دارد كه مسأله «معاقبه» و كيفرهاى مناسب نسبت به نفس و هوس هاى سركش را در پى داشته باشد. ولى اين به آن معنى نيست كه انسان دست به اعمال خشونت بار نسبت به خويشتن بزند، بلكه منظور كارهايى شبيه روزه گرفتن و و محروم ساختن خويشتن از پاره اى لذّات مادّى و امثال آن هاست.
قال الباقر عليه السّلام :
ما مِنْ رَجُلٍ ذکَرَنا اَوْ ذُکِرْنا عِنْدَهُ يَخْرُجُ مِنْ عَيْنَيْهِ ماءٌ ولَوْ مِثْلَ جَناحِ الْبَعوضَةِ اِلاّ بَنَى اللّهُ لَهُ بَيْتاً فى الْجَنَّةِ وَ جَعَلَ ذلِکَ الدَّمْعَ حِجاباً بَيْنَهُ وَ بَيْنَ النّارِ.
الغدير، ج 2، ص 202