ماه رمضان، ماه عبادت و خودسازى، ماه ترك معصيت و انجام اطاعت است. براى تحقّق اين مهم، هم تعليم لازم است و هم تربيت. «قرآن» انسان را تعليم مى ‏دهد و «روزه» انسان را تربيت مى ‏كند. تنها با اين دو است كه رسيدن به كمال ممكن مى‏ گردد. در حقيقت «قرآن» بدون فريضه «روزه» آموزش ناتمام و بدون پرورش است و رمضان و «روزه» بدون «قرآن» تربيت فاقد دانش و آگاهى است.

گرچه پدید آمدن آزمایش های الهی برای نوع بشر موجب رشد و تکامل او می شود، اما فلسفه آزمایش های الهی که برای انبیاء پدید می آید منحصر در موضوع تکامل نیست و می توان اهداف دیگری را نیز برای آن جست.
اهدافی چون تکامل برخی از ابعاد شخصیّتی و کسب برخی كمالات فردى، بروز استعدادها و توانایی های پیامبران برای مردم در همه اعصار، شناخت وضعیت مردم محروم به عنوان یکی از ضرورت های رهبری جامعه و معنا یافتن پاداش و جزا به واسطه امتحانات و آزمایش های الهی.

اولیای الهی به منزله خورشيد درخشانى هستند كه اگر ابرهاى تيره و تار كبر و غرور و خود بينى و هواى نفس كنار برود، تابش آفتاب وجود آنان به شاخسار ارواح آدميان، سبب رشد و نموّ آنها مى گردد. قرآن مجيد درسوره احزاب، آيات 45 و 46 مى گويد: «اى پيغمبر! ما تو را گواه فرستاديم و بشارت دهنده و انذار كننده، و تو را دعوت كننده به سوى خدا به فرمان او قرار داديم، و چراغى پرفروغ و روشنى بخش».

دو عامل در تربيت و پرورش افراد جامعه نقش مؤثر دارد؛ يكي ايمان به مبدا است كه باعث مي شود خدا را در هر حال مراقب خود بدانيم و ديگري ايمان به معاد است كه به ما مي فهماند همه چيز در قيامت بر اساس عدل الهي محاسبه مي شود و به هيچ كس ظلمي نمي شود. نبود ايمان به مبدا باعث توجيه كشتار مردم ژاپن مي شود و بودن اين عامل باعث اصلاح رفتار علي بن يقطين و عذرخواهي او از ابراهيم جمال مي شود.

انبیاء نیز بسیاری از کمالات را در دنیا و در بوته آزمایشات الهی به دست می آورند. هر انسانی کمال ویژه خود را دارد و مدارج کمال برای انسانهای مختلف متفاوت است؛ کسانی که زمینه و بهره بیشتری از مقدمات و استعدادهای معنوی دارند، هدفهای تعالی بالاتری برای آنها تعیین می شود. بنابراین از آنجا كه نظام حيات در جهان هستى نظام تكامل و پرورش است، تمامى موجودات زنده این مسير را مى‏ پيمايند. طبق اين قانون عمومى، همه مردم آزمايش می شوند تا استعدادهای نهفته در وجودشان شكوفا شوند. هر فردی به تناسب شخصيت خود در بوته آزمايش قرار می گيرد؛ تا در روند حركت خويش به تكامل راه یابد.
علاوه بر بحث تکامل، ابتلاء انبیای الهی حکمت های دیگری نیز دارد؛ پیامبران الهی باید در هر زمان برای مقابله با جریانات و حوادث گوناگون از آمادگی کافی برخوردار باشند؛ آزمايش های گوناگون، فراز و نشيب ها و سختي های زندگی، سبب ایجاد روحيه مقاومت و بالا رفتن تحمّل این مردان الهی در مسیر تبلیغ می شود. ضمن اینکه به وسیله این امتحانات، برتری و فضیلت انبیای الهی بر همگان روشن می گردد و با مردم اتمام حجت می شود که موفقیت در برابر امتحانات الهی ممکن و شدنی است.

مفهوم آزمايش و امتحان در مورد خداوند با آزمايش هاى ما بسيار متفاوت است. هدف از آزمايش الهى کشف حقیقت نیست؛ هدف «پرورش» و تربيت است، زیرا او به همه امور دانا است. اين يك قانون و «سنت» الهی است براى شكوفا ساختن استعدادهاى نهفته ی بندگان و نیز «اتمام حجت» به آنان.

اگر مى گوییم حضرت امیر(ع) اولین کسى است که اسلام آورده به جهت مماشات با اهل سنت است؛ زیرا او چه وقتى کفر و شرک ورزیده تا بخواهد اسلام و ایمان بیاورد؟! او کسى است که با اسلام و توحید متولد و در خانه خدا زاییده شد. چشم خود را بر پیامبر(ص) باز کرد و در دامان او پرورش یافت. بنابر این اسلام و ایمان آن حضرت به معناى تجدید عهد او با پیامبر(ص) و ابلاغ علنى آن عقیده اى بود که از کودکى در دل داشت و بر آن عمل مى کرد.

در چهار آیه از قرآن، یعنی  آیات 2 سوره جمعه؛ 164 سوره آل عمران و 129 و 151 سوره بقره، این دو کلمه ذکر شده است که در سه مورد آن «تزكيه» بر «تعليم» پيشى گرفته است، چرا که يكى از اهداف اصلى بعثت پيامبر اسلام(ص) تزكيه نفوس و تربيت انسانها و پرورش اخلاق حسنه بوده است، هرچند در عمل «تعليم» مقدّم بر آن مى باشد.
 

اعمال ما از صفات درونى ما سرچشمه مى گيرد؛ بنابراین براى اصلاح جامعه و اصلاح اعمال مردم بايد به اصلاح ريشه هاى اخلاقى پرداخت. به همين دليل، بيشترين كوشش انبياى الهى و مصلحان جوامع، صرف تربيت صحيح و پرورش فضائل اخلاقى افراد شده است. از سوى ديگر، اعمال انسان، خواه ناخواه در روح او اثر مى گذارد و تكرار آن، آن اثر را پررنگ تر مى كند تا اینکه تدريجاً به «عادت» و کم کم به «حالت» و «ملكه» و ويژگى اخلاقى تبدیل می شود.

در آيات قرآن، رابطه نزديكى ميان «عبادت» و «پرهيز از گناه» و «پرورش فضائل اخلاقى» ديده مى شود. از جمله: در آيه 21 سوره بقره مى فرمايد: «اى مردم! پروردگارتان را كه شما و پيشينيان شما را آفريده پرستش كنيد تا پرهيز كار شويد!». در آيه 153 بقره، به تأثير نماز و روزه در تقويت روح انسان اشاره كرده، مى فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از صبر [روزه] و نماز كمك بگيريد! [زيرا] خداوند با صابران است!».