واژه دعا در قرآن به معانى مختلفى آمده است: 1. دعا به معنى «عبادت»، مانند آيه 18 سوره جن «فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً». هر مسلمانى مى‏ داند «دعا» به اين معنى، مخصوص خدا است. 2. دعا به معنى «فراخواندن» به سوى چيزى، مانند آنچه در مورد پيامبر اسلام (ص) آمده است كه خداوند مى‏ فرمايد: «ادْعُ إِلى‏ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ». بديهى است اين دعا و فراخوانى عين ايمان مى‏ باشد.

3. دعا به معنى «تقاضاى حاجت» كه گاه از طريق عادى است، مانند «وَ لا يَأْبَ الشُّهَداءُ إِذا ما دُعُوا؛  هنگامى كه از «شهود» دعوت براى اداى شهادت شود، نبايد امتناع كنند». اين فراخوانى در امور عادى است و به يقين اگر كسى آن را انجام دهد، كافر نمى‏ شود. گاه از طرق غير عادى است كه اين بر دو قسم است: گاه با اعتقاد استقلال غير خدا در تأثير است، که اين قسم شرك است؛ زيرا مستقلّ در تأثير، تنها خداست. امّا درقسم دوّم در حالی که دعا کننده مسبّب الاسباب را خدا مى‏ داند، ولى با توسّل به اولياء اللَّه از آنها مى‏ خواهد كه نزد خدا براى او تقاضاى حاجتى كنند.

قرآن مجيد مى‏ گويد: «بنى اسرائيل نزد موسى آمدند و از او تقاضا كردند كه از خداوند غذاهاى متنوّعى - غير از منّ و سلوى - براى آنها بخواهد». موسى هرگز به آنها ايراد نكرد كه چرا مرا با خطاب يا موسى! فرا خوانديد و چرا مستقيماً خودتان از خدا نخواستيد و اين شرك و كفر است. بلكه تقاضاى آنها را از خدا خواست و اجابت شد.

رسالت مردان الهى «اعراف» در حقيقت يك نوع شفاعت براى كسانى است كه اعمال نيك و بد را به هم آميخته و پيوسته در حال نگرانى هستند. اين افراد هنگامى كه از نقطه اعراف به بهشتيان مى نگرند آرزو مى كنند در كنار آنها باشند و وقتى كه به دوزخيان نگاه مي كنند مضطرب شده، آرزو مى كنند هرگز در كنار آنها قرار نگيرند.

«خوف» و «رجاء» به معناي بیم از کیفر و امید به لطف و رحمت خداست و قوی ترین انگیزه حرکت انسان به سوی تقوی و پاکیزگیها و بهترین راهنما براي کسب معارف الهی است. هیچ کس بدون این دو نمی تواند در آسمان قُربِ حقّ پرواز کند و به اوج قُربِ او راه یابد؛ ولی بهره گیری از این دو در صورتی امکان دارد که خوف و رجاء کاذب نباشد و نشانه کاذب نبودنش، هماهنگ بودنِ عمل با آن است؛ متأسفانه بسيارى از مردم، در امور دنيا خوف و رجاء صادقى دارند؛ در حالى كه نسبت به آخرت گرفتار خوف و رجاء كاذبند.

شفاعت به مفهوم قرآنيش اين است كه شخص گنهكار به خاطر پاره اى از جنبه هاى مثبت مانند ايمان يا انجام بعضى از اعمال صالح شباهتى با اولياء الله پيدا كند و آنها با عنايات و كمك هاى خود او را به سوى كمال سوق دهند و از پيشگاه خدا تقاضاى عفو كنند؛ اما شفاعت در جوامع انسانى غالباً از اين نظر بوده كه شفاعت كننده داراى نوعى نفوذ اجتماعى بوده و شخصى كه نزد او شفاعت مى شده از جهتى به او نياز داشته، لذا شفاعت او را در مورد خطاكار مى پذيرفته تا در موقع نياز از نفوذ شفاعت كننده براى پيشرفت مقاصد خود كمك بگيرد.

فلسفه «شفاعت»، نه تشويق به گناه است، نه چراغ سبز براى معاصى، نه عامل عقب افتادگى است و نه چيزى شبيه پارتى بازى در جامعه هاى دنياي امروز؛ بلكه يك مسئله مهم تربيتى است كه از جهات گوناگون آثار مثبت و سازنده اي در بردارد. آری شفاعت باعث ايجاد اميد و مبارزه با روح يأس و از طرفی موجب ايجاد رابطه معنوى با اولياء الله مي شود.

«شفاعت» قرآني با شفاعت معمول در برابر حكّام ستمگر تفاوت دارد؛ چون صاحبان نفوذ سعى مى كنند گنهكارانى كه با آنها رابطه دارند برخلاف ضوابط از مجازات برهانند؛ اما در شفاعت قرآني، اولياء الله به اجازه و اذن خداوند، كسانى را كه گناهانشان زياد سنگين نيست و در مقابل گناهانشان، اعمال شايسته اى نيز دارند، شفاعت مى كنند.

 بعضى به سوء‌ظن و بدبينى عادت دارند و نيمه خالى ليوان را مى‌بينند و مى‌گويند نجات بشر، با وجود شيطان، هواى نفس و آلودگى‌هاى زمان و مكان جاى تعجّب است؛ يعنى اصل بر آلودگى‌هاست و هدايت خلاف اصل است. افرادى كه اين گونه فكر مى‌كنند، افكار شيطانى دارند؛ اما اولياء الله معتقدند كه همه مردم بايد اهل نجات باشند. كتاب‌هاى آسمانى به خصوص قرآن، عقل، هوش و وجدان به انسان داده شده و آيات توحيد، آسمان و زمين را پر كرده است و همه چيز براى هدايت بشر فراهم شده است.

«شفاعت» نه تشويق به گناه است و نه چراغ سبز براى معاصى و نه چيزى شبيه پارتى بازى؛ بلكه يك مسأله مهم تربيتى است كه داراي آثار سازنده اي مانند ايجاد اميد و مبارزه با روح يأس می باشد. شخصی که این امید در او زنده شود درصدد برقراري رابطه اى معنوى با اولياء الله برخواهد آمد تا مشمول شفاعت آنها شود؛ و با توجه به اینکه شفاعت فقط با اجازه خداوند صورت می پذیرد، كسى كه اميد به شفاعت دارد، تلاش می کند محبوب خدا باشد تا اين اذن و اجازه برايش فراهم شده و از جرگه کسانی که مشمول شفاعت نمی شوند خارج شود.

آنچه اولياء الله يا فرشتگان از «علم غيب» می دانند علم اجمالى است؛ مثلا اجمالا مى دانند فردا فلان شخص وفات مى كند، امّا علم به ساعت و لحظه و .... مخصوص خدا است كه علم تفصيلى است. همچنین جمعى از مفسّران گفته اند آگاهى خداوند از اين امور بالذات است، ولى علم اولياء الله بالعرض است؛ که البته اين پاسخ با بسيارى از روايات سازگار نيست؛ بلكه با ظاهر آيه قرآن نيز در سه مورد تطبيق نمى كند.

در کلام امام علی(ع)، کسانی که در زمره اولياء الله درآيند و يا در صف متوكّلان قرار گيرند، با خداوند انس پیدا کرده و او مشكلات شان را برطرف مى كند، دلهایشان به سوی خداوند مشتاق می شود و هرگز در برابر مشكلات و مصائب زانو نمى زنند و آرامش و اعتماد خود را از دست نمى دهند. ایشان مى فرمايد: «اگر غربت آنها را به وحشت اندازد ياد تو مونس تنهايى آنهاست و اگر مصائب و مشكلات، بر آنان فرو بارد به سوى تو پناه مى آورند، زيرا مى دانند زمام تمام امور به دست تو و سرچشمه همه آنها در اختيار تو است».