میراث حدیثی تشیع جایگاه بسیار والایی برای خصلت آزادی و حريت آدمی ترسیم کرده است. به تعبیر امام صادق عليه السلام، حريت و آزادگی، جامع بسیاری از صفات برجسته اخلاقی است.

از كلمات مولا علی عليه السلام به خوبى روشن مى شود كه مسأله آزادى و حريت ريشه بسيارى از صفات اخلاقى است و آزادگان در قيد و بند اين دنيا نمى توانند بمانند و از اين رو به سرعت در صدد كوچ كردن به دار آزادگى اند.

نکوهش اسارت و بندگى «نفس» در برابر خواست هاى شهوانی یکی از مضامین مکرر در روایات معصومین علیهم السلام است.

ازتعابير احادیث استفاده مى شود كه «صبر» و «زهد» نقش زيادی در حریت انسانها دارد و نيز استفاده می شود که آزادى حقيقى در پيروى از فرمان خداست و آنچه را بعضى آزادى مى پندارند، نوعى اسارت در چنگال هوا و هوس و خواسته هاى شيطانى است.

از جمله تلاش‌های امام سجاد(ع) که هم جنبه دینی داشت و هم سیاسی، توجه به قشری بود که از زمان خلیفه دوم به بعد و مخصوصاً در عصر امویان، مورد شدیدترین فشارهای اجتماعی بودند. بردگان و کنیزکان، متحمل سخت‌ترین کارها شده و از طرف اربابان مورد اهانت‌های شدیدی قرار می‌گرفتند. امام سجاد(ع)، همانند امیر المؤمنین(صلوات الله علیهما) که با برخورد اسلامی خویش بخشی از موالی عراق را به سمت خویش جذب کرد، کوشید تا حیثیت اجتماعی این قشر را بالا برد. امام در حالی که نیازی به بردگان نداشت، آنها را می‌خرید. این خریدن تنها برای آزاد کردن آنها بود. گفته‌اند امام قریب به صد هزار نفر را آزاد ساخت. بردگان که چنین نیّتی از امام می‌دیدند، خود را در معرض او می‌نهادند تا امام آنها را بخرد. امام سجاد(ع) در هر ماه و روز و سالی به آزادی آنها می‌پرداخت؛ به طوری که در شهر مدینه عده زیادی، همچون یک لشکر از موالی آزاد شده، از زن و مرد، به چشم می‌خورد که همگی از موالی امام بودند. هیچ برده‌ای را بیش از یک سال نگه نمی‌داشت و حتی پس از آزادی، اموالی هم در اختیار آنها می‌گذاشت. در این مدت آنها از نزدیک با امام سجّاد(ع) و شخصیت عظیم علمی و اخلاقی و تقوایی حضرت آشنا می‌شدند و طبیعی بود که در قلوب بسیاری از آنها علاقه‌ای نسبت به امام سجاد(ع) و جریانات شیعی به وجود آید.

به واسطه امام کاظم(ع) بُشر حافى توبه نمود؛ روزی امام از کنار خانه اش می گذشت، صداى آواز از آن خانه به گوش امام رسید، امام به کنیز او فرمود: «اى کنیز! صاحب این خانه آزاد است یا بنده؟ او عرض کرد: بلکه آزاد است. حضرت فرمود: راست گفتى، اگر او عبد بود از مولاى خود مى ترسید». وقتی کنیز سخن امام را به بشر گفت، پابرهنه از منزل بیرون آمد و از امام عذرخواهى کرده و گریست و از کردار خود حیا کرده و به دست حضرت توبه نمود.

قرآن درباره نحوه برخورد با «اسيران جنگى» مى فرمايد: «يا بر آنها منّت بگذاريد[و آزادشان كنيد]، يا از آنها فديه گرفته رهايشان سازيد». راه ديگر برده ساختن اسيران است و حكم چهارم كشتن آنهاست. گرفتن اسير، هم در عصر پيامبر(ص) و هم در عصر پيامبرانِ پيشين معمول بوده است. البته اسير گرفتن بايد بعد از تسلط كامل بر دشمن باشد و نبايد به خاطر اهداف مادى باشد. قرآن، به اسيران دلدارى مى دهد كه اگر خداوند، در دل هاى شما خيري ببيند بهتر از آنچه از شما گرفته شده به شما مى دهد و شما را مشمول آمرزش خود مى سازد.

واقعیات تاریخی نشان می دهد رواج برده داری در ایران هیچ ارتباطی با اسلام ندارد و چنین ادعایی کذب محض است. برده داری در ایران هزاران سال سابقه دارد و اگر کوروش هم قانونی ضد آن داشته، بعد از او به آن عمل نشده و تا ورود اسلام به ایران برده داری رواج داشته است. واقعیات تاریخی حاکی از وجود برده داری سنتی و مدرن در ایران است؛ در برداری سنتی هر فرد ثروتمند می توانست برده و کنیزانی خریداری کند و از آنها بهره برد، و در برده داری مدرن حکومتها برای بهره کشی از افراد جامعه نظام طبقاتی را ایجاد کرده بودند.

در اسلام جان انسانها محترم است و در این جهت فرقی بین برده با انسان های آزاد نیست و دلیل اینکه در قتل برده توسط انسان آزاد، حکم «قصاص» اجرای نمی شود این است که تفاوت هویت انسان برده نسبت به آزاد، سبب تفاوت آنان در بسیاری از حقوق اجتماعی شده؛ از جمله حق «قصاص» که تساوی جرم و مجازات در آن باید رعایت شود، چون به جرم کشتن یک انسان فاقد اختیار، نباید یک انسان آزاد مجازات شود. در واقع عدم تساوی در جایگاه اجتماعی، مانع «قصاص» می شود.

هر کس سوره نساء را بخواند گویا به اندازه هر مسلمانى که طبق مفاد این سوره ارث مى برد، در راه خدا انفاق کرده است و همچنین پاداش کسى را که برده اى را آزاد کرده به او مى دهند.

اسلام برای لغو برده داری، از راهکارهای متفاوتی استفاده کرده است. در ابتداء راه های برده گیری را محدود کرد؛ از سوی دیگر آزادسازی بردگان را کفاره بسیاری از گناهان قرار داد. از سوی دیگر به مسلمانان توصیه کرد با بردگان همانند عضوی از خانواده خود رفتاری انسانی داشته باشند. اسلام برای بیان ثواب آزادسازی بردگان، ثواب بسیاری از اعمال صالح را به آزاد کردن بردگان تشبیه کرد تا مسلمانان را به این کار تشویق کند.

بعضى بر اسلام خرده مى گیرند که چرا این آئین الهى با آن همه محتوا و ارزش هاى والاى انسانى مسأله بردگى را به کلى الغاء نکرده است؟

در پاسخ باید گفت: اسلام طرح و برنامه دقیق و زمان بندى شده براى آزادى بردگان ارائه کرد که همه آنها تدریجاً آزاد شوند، بى آنکه این آزادى، عکس العمل نامطلوبى در جامعه به وجود آورد.

مواد این طرح عبارتند از: 1 ـ بستن سرچشمه هاى بردگى. 2- گشودن دریچه آزادى. 3- احیاى شخصیت بردگان. 4- رفتار انسانى با بردگان. 5- معرفی انسان فروشى به عنوان بدترین کار.

معاویه در زمان امام حسن(ع) به «زیاد بن عبید» مى نویسد : «همانا هر درختى به ریشه خود متّصل است و از آن نشأت مى گیرد، ولى تو مادر ندارى بلکه پدر هم ندارى. تو همانى که به او گفته مى شود: دیروز برده بوده و امروز امیر گشته. وقتى نامه ام بدستت رسید مردم را به اطاعت و بیعت بکشان، که اگر چنین کنى خونت را حفظ کرده اى، و گرنه تو را با اندک پر زدنى به سرعت خواهم گرفت. سوگند مى خورم و آن را نخواهم شکست که تو را با نهایتِ خوارى و با پاى پیاده و برهنه از فارس تا شام خواهم کشاند و به عنوان بَرده خواهم فروخت».