بسيارى از صفات رذيله از يكديگر سرچشمه مى‏ گيرند، يا به تعبير ديگر، بر هم ديگر تأثير متقابل دارند. حسد نيز از صفاتى است كه از صفات زشت ديگرى ناشى مى‏ شود و خود نيز سرچشمه رذايل فراوانى است! علماى اخلاق براى حسد سرچشمه هاى زيادى ذكر كرده اند؛ از جمله: «عداوت و كينه»؛ «كبر و خودبرتربينى»؛ «حبّ رياست»؛ «ترس از نرسيدن به مقاصد مورد نظر»؛ «احساس حقّارت و خود كم بينى»؛ «بخل و خباثت نفس».

فراتر از اينها حسد، ريشه هايى در «عقايد» انسان نيز دارد. شخص حسود با زبان حال دارد به «حکمت و عدالت» خداوند اعتراض مى كند، كه چرا فلان نعمت به او داده نشده است! او به زبان حال مى گويد: هرگاه خدا به ديگرى نعمتى دهد، ممكن است از دادن مثل آن به من - العیاذ بالله - عاجز باشد! پس چه بهتر كه نعمت از او سلب گردد تا به من برسد! بنابراين حسودان در واقع گرفتار نوعى تزلزل در پايه هاى ايمان به «توحيد افعالى» پروردگار و حكمت و قدرت او هستند.

امام علی(ع) درباره آثار «تقوی» می فرماید: «تقواى الهى داروى بيمارى هاى دل هاى شماست، و سبب بينايى قلب ها، و شفاى امراض جسمانى، و موجب اصلاح فساد جان ها، و پاكيزگى از آلودگى ارواح، و جلاى نابينايى چشم ها، و سبب امنيّت در برابر اضطراب ها، و روشنايى تيرگى هاى شماست، شدائد و سختى ها پس از نزديكى، از وى دور مى گردد، تلخى هاى حوادث ناراحت كننده به شيرينى مبدّل مى شود، امواج متراكم ناراحتى از او دور و مشكلات پى در پى و خسته كننده، آسان مى گردد و مجد و عظمت از دست رفته همچون باران هاى پرپشت بر او فرو مى بارد و رحمت قطع شده الهى به سوى او باز مى گردد».

اگر وابستگى انسان به امور نادرست و غير منطقى باشد «تعصّب»، مذموم است و چنانچه به امور مثبت و مفيد و سازنده و از روى علم و آگاهى باشد «تعصّب» مثبت و ممدوح است. در روایات نیز به این مساله اشاره شده؛ از جمله حضرت علی(ع) مي فرمايد: «وابستگی به قوم و طایفه در صورتی که به منظور تشویق به پیوندهای محبت آمیز و سازنده باشد پسندیده است و در صورتی که انسان به خاطر وابستگی های قومی و مانند آن حق و عدالت را زیر پا بگذارد این تعصب و وابستگی امری است زشت و ناپسند».

امام علي(ع) درباره لزوم عبرت گرفتن از امّت هاى پيشين می فرماید: «از آنچه به امّت هاى مستكبر پيشين از عذاب خدا و مجازات هاى او رسيد عبرت گيريد، و از قبرهاى آنها و خوابگاهشان در زير خاك پند گيريد و به خدا از آثار شوم كبر پناه بريد، آن گونه كه از بلاهاي روزگار به او پناه مى بريد، اگر خدا به كسى از بندگانش اجازه تكبّر ورزيدن مى داد، اول اجازه آن را به پيامبران و اولياى خاصّش مي داد؛ ولى خدا، كبر ورزيدن را براى آنها منفور شمرد و تواضع را براى آنان پسنديد، به اين دليل آنها گونه هاى خود را بر زمين مى نهادند، و صورت ها را به خاك مى ساييدند و مثل مستضعفان ساده مى زيستند».

در روايات آمده که هر قدر انجام طاعات و اعمال خير از نظر جسمانى يا روحى سنگين تر باشد فضيلت و ثواب آن نيز بيشتر است؛ زيرا نيروى بيشترى از نظر جسم و روح براى انجام آن لازم است و مى دانيم پاداش اعمال به اندازه نيروهايى است كه براى انجام آن به كار گرفته مى شود. اين نيرو هميشه جنبه جسمانى ندارد و در بسيارى از اوقات جنبه روحى دارد؛ مثلا «اخلاص نيّت» به گونه اى كه كمترين شائبه غير خدا در آن نباشد كار آسانى نيست يا تواضع و خضوع در آنجا كه با روح سركش آدمى نمى سازد كار بسيار سختى است.

بر اساس آیات قرآن، خداوند از عبادت انسان ها و فرشتگان بي نياز است به گونه ای که اگر تمام جهانيان، راه ايمان يا كفر را در پيش بگيرند ذرّه ای بر عظمت او افزوده و يا كاسته نمى شود. از این رو فلسفه و فايده «عبادات» به خود انسان باز مى گردد، فلسفه مشترک «عبادات»، خضوع و تواضع در پيشگاه خدا است. افزون بر اين، هر يك از عبادات، فلسفه ويژه و خاصي نيز دارند؛ «نماز»، نهى از فحشا و منكر مى كند و «روزه»، مبارزه با هواى نفس را تقويت مى نمايد و ... .

یکی از اسباب تکبر «اعمال نیک» است که موجب کبر و غرور بسیاری از نیکوکاران می شود؛ چرا که موجب می شود خود را برتر از دیگران فرض کنند و از مردم انتظار داشته باشند احترام خاصی برای آن ها قائل شوند و مشکلات آنان را حل کنند و خود را اهل نجات و سایر مردم را اهل هلاکت بشمارند، در حالی که از دیدگاه روایات، خود بر لب پرتگاه قرار دارند و هلاکتشان شدیدتر از آنان است.

يكى از پيامدهاى شوم «تكبّر»، محروم شدن از علم و دانش است؛ زيرا اشخاص متكبّر به آسانى حاضر نمى‏ شوند حتی بهترين علوم و دانشها و حكمت‏ها را از افراد هم‏رديف و يا زيردست خود بپذيرند. در واقع آنها علوم و دانش هایی را قبول دارند که از فکر خودشان بجوشد و صفت کبر، اجازه چنین چیزی را به آن ها نمی دهد.

انسان مؤمن برای اطمینان از ریشه کن شدن بيماري «تكبّر» در وجود خويش، باید خود را در معرض آزمایش هاي جدید قرار دهد. مثلاً ببيند هنگام شركت در مجالس آيا دوستان را بر خود مقدم مي كند؟ برای خرید نیازهای زندگی آيا حاضر است شخصاً به بازار برود؟ و ... اگر انجام این کارها برای فرد سخت و ناگوار نباشد تکبر از وجود او پاک شده و اگر از انجام آنها احساس ناراحتی و سنگینی کند بداند هنوز ریشه های آن در وجودش باقی است؛ در هر صورت برای گرفتار نشدن به خودفریبي، بهتر است از قضاوت دیگران نیز بهره مند شویم.

علمای اخلاق برای «حسد» سرچشمه های زیادی ذکر کرده اند از جمله: عداوت، کبر، حُبّ ریاست، احساس حقارت و ...؛ ولی فراتر از این ها حسد ریشه هایی در عقاید انسان نیز دارد؛ در واقع می توان گفت حسودان گرفتار نوعی تزلزل در پایه های ایمان به توحید افعالیِ پروردگار و حکمت و قدرت او هستند، چه این که انسانی که به این اصول مومن باشد می داند تقسیم نعمت ها از سوی خداوند حسابی دارد و بر طبق حکمتی است، پس باید به قسمت و تقدیر خداوند در میان بندگانش راضی و خشنود باشد.