جايگاه ويژه دعا در معارف دينى
آیت الله العظمی ناصر مکارم شيرازی
تحقيق: حجت الاسلام احمد حیدری
بسم الله الرّحمن الرّحیم
كسانى كه با منابع اسلامى سر و كار دارند به اين نكته واقفند كه دعا و نيايش در تعليمات اسلام جايگاه ويژه اى دارد، تا آنجا كه قسمت عمده عبادات اسلامى را دعا و نيايش تشكيل مى دهد.[1] دعا مسئله بسيار مهمّى است كه در آيات قرآن و روايات معصومان عليهم السلام به گونه گسترده اى مطرح شده است. از مجموعه آيات قرآن و روايات معصومان عليهم السلام استفاده مى شود كه دعا نه تنها عبادت است، بلكه از برترين عبادتها به شمار رفته است. بنابراين «دعا» در اسلام جايگاهى بس عظيم دارد و از اهميّت بسيار زيادى برخوردار است.[2]
دعا در آيينه آيات قرآن
مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم
خداوند در آيه 60 سوره غافر (مؤمن) می فرمايد: «وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِينَ؛ پروردگار شما گفته است: مرا بخوانيد تا [دعاى] شما را اجابت كنم! كسانى كه از عبادت من تكبر مى ورزند به زودى با ذلت وارد دوزخ مى شوند».
در اين آيه پروردگار متعال آغوش رحمتش را بر توبه كنندگان مى گشايد و مى گويد: «پروردگارتان گفته است كه مرا بخوانيد تا دعايتان را اجابت كنم».
بسيارى از مفسّران دعا و خواندن را در اينجا به معنى معروفش (طلب حاجت) تفسير كرده اند.
جمله «أَسْتَجِبْ لَكُمْ» و نيز روايات متعدّدى كه در ذيل اين آيه در مورد دعا و ثواب هاى آن آمده اشاره به همين معنى است.
از اين آيه چند نكته استفاده مى شود:
1. دعاكردن محبوب خدا و خواست اوست.
2. بعد از دعا وعده اجابت داده، ولى مى دانيم كه اين وعده اى است مشروط، نه مطلق؛ دعايى به اجابت مى رسد كه شرايط لازم در دعا و دعاكننده و مطلبى كه مورد تقاضاست جمع باشد.
3. دعا يك نوع عبادت است، زيرا در ذيل آيه واژه عبادت بر آن اطلاق شده.
4. در مورد كسانى كه از دعا كردن ابا دارند تهديد شديدى كرده و مى فرمايد: «إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِى سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ؛[3] كسانى كه از عبادت من استكبار ورزند، به زودى با ذلّت و خوارى به دوزخ در مى آيند».[4]
5. آيه شريفه، نخست به «دعا» تعبير مى كند؛ سپس در ادامه تعبير را عوض كرده، از آن به «عبادت» ياد مى كند. چرا از «دعا» به «عبادت» تعبير شده است؟
برخى گفته اند: براى اينكه عبادت به معناى مطلق دعاست و شايد تعبير برخى از روايات: «الدُّعا مُخُّ الْعِبادَةِ؛[5] دعا روح و جان عبادت است»، بدين جهت بوده است.[6]
سلاحى به نام دعا و نيايش
خداوند متعال در آيه 186 سوره بقره، پس از بيان آياتى درباره فضيلت و احكام ماه مبارك رمضان، مى فرمايد: «وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادِي عَنِّي، فَإِنِّي قَرِيبٌ، أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعان،ِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَ لْيُؤْمِنُوا بِي، لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ؛ و هنگامى كه بندگان من از تو در باره من سؤال كنند، [بگو] من نزديكم! دعاى دعا كننده را به هنگامى كه مرا مى خواند پاسخ مىگويم، پس آنها بايد دعوت مرا بپذيرند و به من ايمان بياورند تا راه يابند [و به مقصد برسند]».[7]
از آنجا كه يكى از وسائل ارتباط بندگان با خدا مساله «دعا و نيايش» است، به دنبال ذكر بخش مهمى از احكام اسلام در آيات گذشته، آيه مورد بحث از آن سخن مى گويد. با اينكه يك برنامه عمومى براى همه كسانى كه مى خواهند با خدا مناجات كنند در بر دارد، قرار گرفتن آن در ميان آيات مربوط به «روزه» مفهوم تازه اى به آن مى بخشد. چرا كه روح هر عبادتى قرب به خدا و راز و نياز با اوست.
اين آيه روى سخن را به پيامبر كرده، مى گويد: «هنگامى كه بندگانم از تو در باره من سؤال كنند، بگو من نزديكم». نزديكتر از آنچه تصور كنيد، نزديكتر از شما به خودتان، و نزديكتر از شريان گردن هايتان چنانكه در جاى ديگر مى خوانيم: «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ؛[8] ما از رگ گردن به انسان نزديك تريم».
سپس اضافه مى كند: «من دعاى دعا كننده را به هنگامى كه مرا مى خواند اجابت مى كنم، بنابراين بايد بندگان من دعوت مرا بپذيرند، و به من ايمان آورند، باشد كه راه خود را پيدا كنند و به مقصد برسند».
جالب اينكه در اين آيه كوتاه خداوند هفت مرتبه به ذات پاك خود اشاره كرده و هفت بار به بندگان! و از اين راه نهايت پيوستگى و قرب و ارتباط و محبت خود را نسبت به آنان مجسم ساخته است!
آرى او به ما نزديك است، چگونه ممكن است از ما دور باشد در حالى كه ميان ما و قلب ما جاى او است: «وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ؛[9] و بدانيد خداوند ميان انسان و قلب او حائل مى شود».[10]
اگر دعای شما نبود، جايگاهی نزد خدا نداشتيد
خداوند متعال در آخرين آيه سوره فرقان (آيه 77) خطاب به پيامبرش مى فرمايد: «قُلْ مَا يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْ لَادُعَاؤُكُمْ؛ [اى پيامبر ما!] بگو: پروردگارم براى شما [ارزش و] ارجى قائل نيست، اگر دعاى شما نباشد».
طبق اين آيه شريفه، اگر دعاى انسان و اظهار نيازش به آن قادر مطلق نباشد، خداوند هيچ اعتنايى به او نمى كند و كمترين ارزش و قيمتى برايش قائل نخواهد بود.
اگر بخواهيم با جمله اى كوتاه و زيبا، جايگاه ويژه دعا را بيان كنيم، قطعاً بهتر از آنچه در آيه مذكور آمده نمى توانيم بيان كنيم.[11]
اين تعبير که «خداوند به خاطر دعاهايتان به شما اعتنا مى كند و براى شما ارزش قايل است»، در ساير عبادت ها، مانند حج، روزه، جهاد و... به كار نرفته است و تنها درباره «دعا» ذكر شده است. يعنى على رغم گناهان فراوانى كه انجام مى دهيد و فسادهايى كه مرتكب مى شويد، تنها چيزى كه سبب ارج نهادن خداوند به شما مى شود، دعاهاى شماست؛ قدر و ارزش آن را بدانيد.[12]
دعا در آيينه روايات معصومين عليهم السلام
در روايات اسلامى نيز تعبيرات فراوان و زيبايى به چشم مى خورد كه به جايگاه ممتاز دعا از ديدگاه آئين مترقّى اسلام اشاره دارد:
1. مولاى متّقيان، حضرت على عليه السلام مى فرمايد: «اَلدُّعَاءُ مِفْتَاحُ الرَّحْمَةِ وَ مِصْبَاحُ الظُّلْمَةِ؛[13] دعا كليد رحمت خداوند و چراغ روشنى براى تاريكى هاى دنيا و آخرت است». دعا نه تنها دنيا، بلكه آخرت انسان را نيز روشن مى كند.
2. پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله فرموده است: «عَمَلُ البِرِّ كُلُّهُ نِصْفُ العِبادَةِ، وَ الدُّعاءُ نِصفٌ؛[14] تمام اعمال نيك انسان، تنها نيمى از عبادت است و نيم ديگر آن، دعا و راز و نياز با معبود است».
3. امام باقر عليه السلام نيز در روايتى دعا را چنين توصيف مى فرمايد: «أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ الدُّعَاءُ؛[15] بالاترين عبادت دعاست».
4. حضرت على بن موسى الرضا عليهما السلام مى فرمايد: «عَلَيْكُمْ بِسِلَاحِ الْأَنْبِيَاءِ، فَقِيلَ: وَ مَا سِلَاحُ الْأَنْبِيَاءِ؟ قَالَ: الدُّعَاءُ؛[16] [شيعيان و پيروان اسلام!] همواره به اسلحه پيامبران [كه در كارها و برنامه هاى سخت تبليغى بدان مسلّح بودند] مسلّح شويد. شخصى از آن حضرت پرسيد: اسلحه پيامبران چيست؟ حضرت فرمود: دعا».[17]
5. پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله خود در حديث زيبايى دعا را «اسلحه مؤمن» معرفی کرده است: «فَإِنَّ سِلَاحَ الْمُؤْمِنِ الدُّعَاءُ».[18] يعنى با دعا مى توان بسيارى از موانع را از سر راه برداشت.
6. امام على عليه السلام در اين باره مى فرمايد: «الدُّعَاءُ مَفَاتِيحُ النَّجَاحِ وَ مَقَالِيدُ الْفَلَاحِ؛[19]دعا، كليدهاى نجات و كاميابى و گنجينه هاى رستگارى است».[20]
7. پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در حديثی دعا را روح عبادت شمرده شده است: «اِفْزَعُوا إِلَى اللَّهِ فِي حَوَائِجِكُمْ وَ الْجَئُوا إِلَيْهِ فِي مُلِمَّاتِكُمْ وَ تَضَرَّعُوا إِلَيْهِ وَ ادْعُوهُ فَإِنَّ الدُّعَاءَ مُخُّ الْعِبَادَةِ؛[21] در حوائج خود و به هنگام بروز مشكلات از خداوند مدد بطلبيد، و در سختيها به او پناه ببريد، و در پيشگاه او تضرع و دعا كنيد، چراكه دعا روح و مغز عبادت است».
8. رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله در حديث ديگرى دعا را به عنوان اسلحه مؤمن، و ستون خيمه دين، و نور آسمانها و زمين، معرفى کرده است: «الدُّعَاءُ سِلَاحُ الْمُؤْمِنِ وَ عَمُودُ الدِّينِ وَ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ».[22].[23]
9. اميرمؤمنان على عليه السلام در حديثى فرمود: «إدْفَعُوا أَمْوَاجَ الْبَلَاءِ بِالدُّعَاءِ؛[24] با دعا موج هاى بلا را [از خود] دفع كنيد».
10. امام صادق عليه السلام در روايتى فرمود: «مَنْ تَخَوَّفَ مِنْ بَلَاءٍ يُصِيبُهُ فَتَقَدَّمَ فِيهِ بِالدُّعَاءِ لَمْ يُرِهِ اللَّهُ ذَلِكَ الْبَلَاءَ أَبَداً؛[25] هركه مى ترسد بلايى به او برسد، اگر پيش از هر چيز دعا كند، هرگز خداوند آن بلا را به او نشان نخواهد داد».
11. و در حديث ديگرى فرمود: «أِنَّ الدُّعَاءَ أَنْفَذُ مِنَ السِّلَاحِ الْحَدِيدِ؛[26] دعا از سلاح آهنين بُرنده تر است».
12. و در حديثى از پيامبر صلّى الله عليه و آله نقل شده است كه فرمود: «مَا مِنْ شَيْءٍ أَكْرَمَ عَلَى اللَّهِ تَعَالَى مِنَ الدُّعَاءِ؛[27] چيزى نزد خدا گرامى تر از دعا نيست».[28]
13. پيامبر صلّى الله عليه و آله در حديث ديگرى فرمود: «الدُّعاءُ هُوَ العِبادَةُ؛[29] دعا همان عبادت است».
14. در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم كه يكى از يارانش پرسيد: «مَا تَقُولُ فِي رَجُلَيْنِ دَخَلاَ اَلْمَسْجِدَ جَمِيعاً، كَانَ أَحَدُهُمَا أَكْثَرَ صَلاَةً وَ اَلْآخَرُ أَكْثَرَ دُعَاءً، فَأَيُّهُمَا أَفْضَلُ؟ قَالَ: كُلٌّ حَسَنٌ؛ چه مى فرماييد درباره دو تن كه هر دو وارد مسجد شدند، يكى نماز بيشترى به جا آورد و ديگرى دعاى بيشتر، كدام يك از اين دو افضل اند؟ فرمود: هر دو خوبند».
باز پرسيد: «قَدْ عَلِمْتُ وَلَكِنْ أَيُّهُمَا أَفْضَلُ؟؛ مى دانم هر دو خوبند، ولى كدام يك برترند؟». امام فرمود: «أَكْثَرُهُمَا دُعَاءً، أَ مَا تَسْمَعُ قَوْلَ اَللَّهِ تَعَالَى: "أُدْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ، إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِينَ"؛[30] آنكه بيشتر دعا كند برتر است، مگر سخن خداوند متعال را نشنيده اى كه مى فرمايد: بخوانيد مرا تا شما را اجابت كنم، آنان كه از عبادت من استكبار ورزند به زودى با ذلّت و خوارى به دوزخ در مى آيند». سپس فرمود: «هِيَ اَلْعِبَادَةُ اَلْكُبْرَى؛ دعا عبادت بزرگ است».[31]
15. در حديث ديگرى از امام باقر عليه السلام نقل شده است كه در جواب اين سؤال كه كدام برتر است فرمود: «مَا مِنْ شَيْءٍ أَفْضَلَ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ أَنْ يُسْئَلَ وَ يُطْلَبَ مِمَّا عِنْدَهُ وَ مَا أَحَدٌ أَبْغَضَ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِمَّنْ يَسْتَكْبِرُ عَنْ عِبَادَتِهِ وَ لَا يَسْأَلُ مَا عِنْدَهُ؛[32] چيزى نزد خدا برتر از اين نيست كه از او تقاضا كنند و از آنچه نزد اوست بخواهند و نزد خداوند هيچكس مبغوض تر و منفورتر از كسانى كه از عبادت او تكبّر ورزند و از مواهب او تقاضا نمى كنند نيست».
16. امام صادق عليه السلام در روايتى فرمود: مقاماتى نزد خداوند است كه راه وصول به آنها فقط دعاست. «إِنَّ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْزِلَةً لَا تُنَالُ إِلَّا بِمَسْأَلَةٍ، وَ لَوْ أَنَّ عَبْداً سَدَّ فَاهُ وَ لَمْ يَسْأَل لَمْ يُعْطَ شَيْئاً، فَسَلْ تُعْطَ يَا مُيَسِّرُ! إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ بَابٍ يُقْرَعُ إِلَّا يُوشِكُ أَنْ يُفْتَحَ َ لِصَاحِبِهِ؛[33] نزد خدا مقامى است كه جز با دعا و تقاضا نمى توان به آن رسيد و اگر بنده اى دهان خود را از دعا فرو بندد و چيزى تقاضا نكند چيزى به او داده نخواهد شد، پس ای مُيَسِّر! از خدا بخواه تا به تو عطا شود، چراكه هر درى را بكوبيد و اصرار كنيد سرانجام گشوده خواهد شد».
17. در برخى روايات دعاكردن حتّى از تلاوت قرآن برتر شمرده شده است، چنانكه از پيامبر صلّى الله عليه و آله و امام باقر و امام صادق عليهما السلام نقل شده كه فرمودند: «الدُّعَاءُ أَفْضَلُ مِنْ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ».[34].[35]
18. عبد اللّه بن سنان مى گويد از امام صادق عليه السلام شنيدم كه فرمود: «الدُّعَاءُ يَرُدُّ الْقَضَاءَ بَعْدَ مَا أُبْرِمَ إِبْرَاماً، فَأَكْثِرْ مِنَ الدُّعَاءِ، فَإِنَّهُ مِفْتَاحُ كُلِ رَحْمَةٍ وَ نَجَاحُ كُلِّ حَاجَةٍ، وَ لَا يُنَالُ مَا عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا بِالدُّعَاءِ، وَ إِنَّهُ لَيْسَ بَابٌ يُكْثَرُ قَرْعُهُ إِلَّا يُوشِكُ أَنْ يُفْتَحَ لِصَاحِبِهِ؛[36] دعا قضا را بعد از آنکه سخت مُبرم شود بر می گرداند، زياد دعا كنيد، زيرا دعا كليد بخشش خداوند و وسيله رسيدن به هر حاجت است، نعمت ها و رحمت هايى نزد پروردگار است كه جز با دعا نمى توان به آن رسيد، و بدان هر در را كه بكوبى عاقبت گشوده خواهد شد».[37]
منابع:
انوار هدايت
پيام امام امير المومنين عليه السلام
تفسير نمونه
مثالهاى زيباى قرآن
والاترين بندگان
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.