شرايط استجابت دعا
آيت الله العظمی ناصر مکارم شيرازی
بسم الله الرّحمن الرّحيم
ممكن است بعضى خيال كنند، اجابت دعا بى قيد وشرط است؛ چون خداوند كريم و رحيم مى باشد. ولى اين اشتباه است. خداوند علاوه بر اينكه كريم و رحيم است، حكيم هم مى باشد؛ يعنى تا كسى شايسته اجابت دعا نباشد، دعايش را مستجاب نمى كند. اين شايستگى شرايط فراوانى دارد كه در روايات اسلامى به آن اشاره شده است؛ از جمله:
1. توجه كامل به خداوند هنگام دعا كردن، و به تعبيرى ديگر: تمام قلب و روح انسان متوجه او باشد. در حديثى از امام صادق عليه السّلام مى خوانيم كه فرمود: «اِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ لا يَسْتَجِيبُ دُعَاءً بِظَهْرِ قَلْبٍ سَاهٍ، فَاِذَا دَعَوْتَ، فَأَقْبِلْ بِقَلْبِکَ، ثُمَّ اسْتَيْقِنْ بِالْاِجَابَةِ؛[1] خداوند متعال دعاى كسانى را كه با قلب ناآگاه او را مى خوانند مستجاب نمى كند، بنابراين هنگامى كه دعا مى كنيد، با تمام قلب خود متوجه ذات پاك او باش، سپس يقين داشته باش كه دعاى تو مستجاب مى شود».
به تعبير ديگر: دعا بايد با قلب پاك و با حضور كامل انجام شود، تا به اجابت رسد. در حديثى اميرمؤمنان على عليه السّلام مى فرمايد: «الدُّعَاءُ مَفَاتِيحُ النَّجَاحِ وَ مَقَالِيدُ الْفَلَاحِ، وَ خَيْرُ الدُّعَاءِ مَا صَدَرَ عَنْ صَدْرٍ نَقِيٍ وَ قَلْبٍ تَقِيٍ؛[2] دعا كليد پيروزى و اسباب رستگارى است، و بهترين دعا دعايى است كه از سينه پاك و قلب باتقوا بيرون آيد».
2. اميدوارى كامل به لطف پروردگار: در حديثى كه مرحوم كلينى در كتاب شريف كافى آورده، از امام صادق عليه السّلام نقل شده است: «إِذَا دَعَوْتَ فَظُنَّ أَنَّ حَاجَتَكَ بِالْبَابِ؛[3] هنگامى كه دعا مى كنى با تمام وجود متوجه باش و گمان كن حاجت تو بر در خانه ات آماده است».
3. دعا كننده هرگز نبايد در نرسيدن به مطلوبش عجله كند، هرچند بايد اميدوار باشد. از امام صادق عليه السّلام نقل شده است: «اِنَّ الْعَبْدَ اِذَا دَعَا، لَمْ يَزَلِ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى فِي حَاجَتِهِ، مَا لَمْ يَسْتَعْجِلْ؛[4] هنگامى كه بنده اى دعا مى كند، خداوند به حاجت او توجه دارد، مادامى كه عجله نكند».
يعنى در عين اميدوارى به استجابت سريع، توجه داشته باشد كه گاه اجابت دعا طبق حكمت پروردگار زمان مى برد.
4. بايد در دعا كردن اصرار ورزيد و خسته نشد. در كتاب كافى در حديثى از امام باقر عليه السّلام مى خوانيم كه فرمود: «لَا، وَ اللَّهِ لَا يُلِحُّ عَبْدٌ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا اسْتَجَابَ اللَّهُ لَهُ؛[5] نه، به خدا سوگند هيچ بنده اى هنگام دعا در پيشگاه خداوند متعال اصرار نمى ورزد مگر اينكه خداوند دعايش را مستجاب مى كند».
5. بايد هنگام دعا خواسته ها را يك به يك شمرد و تنها به دعا كردن كلى قناعت نكرد؛ چنانكه از امام صادق عليه السّلام نقل شده كه فرمود: «اِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى يَعْلَمُ مَا يُرِيدُ الْعَبْدُ اِذَا دَعَاهُ، وَلَكِنَّهُ يُحِبُّ أَنْ تُبَثَّ اِلَيْهِ الْحَوَائِجُ، فَاِذَا دَعَوْتَ فَسَمِّ حَاجَتَکَ؛ خداوند مى داند بنده اش چه حاجتى دارد، ولى دوست دارد بنده اش حاجات خود را به طور مشروح عرضه دارد، بنابراين هنگامى كه دعا مى كنى نام حاجت خود را ببر».
در ادامه اين حديث، حديث ديگرى به اين صورت آمده است: «اِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَعْلَمُ حَاجَتَکَ و َمَا تُرِيدُ، وَلَكِنْ يُحِبُّ أَنْ تُبَثَّ اِلَيْهِ الْحَوَائِجُ؛ خداوند حاجت تو را مى داند كه چه مى خواهى، ولى دوست دارد حوائجت را شرح دهى».[6]
6. اگر دعا در وقت مناسب مانند سحر باشد، به اجابت نزديك تر است؛ همان گونه كه در حديثى از امام صادق عليه السّلام آمده كه پيغمبر اكرم صلّی الله عليه و آله فرمود: «خَيْرُ وَقْتٍ دَعَوْتُمُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِيهِ الْاَسْحَارُ وَ تَلا هَذِهِ الاْيَةَ فِي قَوْلِ يَعْقُوبَ عليه السّلام "سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي"[7]وَ قَالَ: أَخَّرَهُمْ اِلَى السَّحَرِ؛[8] بهترين وقتى كه دعا مى كنيد هنگام سحر است، سپس اين آيه را كه از قول يعقوب عليه السّلام است، تلاوت فرمود كه به فرزندانش گفت: "به زودى براى آمرزش گناهان شما استغفار مى كنم"، سپس استغفار خود را تا سحر به تأخير انداخت».
همچنين شب و روز جمعه از زمان‌هايى است كه دعا در آن مستجاب مى شود، امام صادق عليه السّلام مى فرمايد: «السَّاعَةُ الَّتِي يُسْتَجَابُ فِيهَا الدُّعَاءُ يَوْمَ الْجُمُعَةِ، مَا بَيْنَ فَرَاغِ الْاِمَامِ مِنَ الْخُطْبَةِ اِلَى أَنْ يَسْتَوِيَ النَّاسُ فِي الصُّفُوفِ، وَ سَاعَةٌ أُخْرَى مِنْ آخِرِ النَّهَارِ اِلَى غُرُوبِ الشَّمْسِ؛[9] ساعتى كه روز جمعه در آن ساعت دعا مستجاب مى شود، بعد از پايان خطبه هاى امام جمعه تا زمانى است كه مردم برخيزند و صفوفشان را براى نماز آماده كنند، و نيز ساعت ديگرى در آخر روز جمعه تا هنگام غروب آفتاب است».
مرحوم علامه مجلسى در جلد 90 بحارالانوار يك باب درباره اوقات و حالاتى كه دعا در آن مستجاب مى شود و نشانه هاى اجابت دعا، بيان كرده و در آن بحث مشروحى با ذكر شانزده حديث آورده است.[10]
7. دعاكننده سعى كند هنگام دعا اشكى بريزد و دگرگون شود؛ امام صادق عليه السّلام فرمود: «اِذَا اقْشَعَرَّ جِلْدُکَ وَ دَمَعَتْ عَيْنَاکَ، فَدُونَکَ دُونَکَ، فَقَدْ قُصِدَ قَصْدُکَ؛[11] هنگامى كه منقلب شدى و اشكت جارى شد، مراقب باش و حتما دعا را کن، كه به خواسته ات توجّه شده است».
در حديث ديگرى از همان امام عليه السّلام آمده است كه فرمود: «مَا مِنْ شَيْءٍ اِلاَّ وَ لَهُ كَيْلٌ وَ وَزْنٌ اِلاَّ الدُّمُوعُ، فَاِنَّ الْقَطْرَةَ مِنْهَا تُطْفِىُ بِحَاراً مِنَ النَّارِ، فَاِذَا اغْرَوْرَقَتِ الْعَيْنُ بِمَائِهَا لَمْ يَرْهَقْ وَجْهَهُ قَتَرٌ وَ لا ذِلَّةٌ، فَاِذَا فَاضَتْ حَرَّمَهُ اللَّهُ عَلَى النَّارِ، وَ لَوْ أَنَّ بَاكِياً بَكَى فِي أُمَّةٍ لَرُحِمُوا؛[12] هيچ چيز نيست مگر اينكه پيمانه و وزنى دارد به جز اشكها، چراكه قطره اى از آن درياهايى از آتش را خاموش مى كند، هنگامى كه اشك در چشمان به گردش درآمد صورت صاحبش را هيچ گونه سياهى و ذلتى فرا نمى گيرد، و هنگامى كه اشك سرازير شد خداوند آن شخص را بر آتش دوزخ حرام مى سازد، حتى اگر يك نفر از امتى به درگاه خدا گريه كند رحمت الهى شامل همه آنها مى شود».
8. قبل از بيان حاجت، بايد حمد و ثناى الهى به جا آورد و بر پيغمبر اكرم صلّی الله عليه و آله درود فرستاد و سپس حاجات را از خدا خواست؛ همان گونه كه در حديثى در كتاب شريف كافى از امام صادق عليه السّلام نقل شده كه فرمود: «إِذَا أَرَادَ أَحَدُكُمْ أَنْ يَسْأَلَ مِنْ رَبِّهِ شَيْئاً مِنْ حَوَائِجِ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ، حَتَّى يَبْدَأَ بِالثَّنَاءِ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْمَدْحِ لَهُ وَ الصَّلَاةِ عَلَى النَّبِيِّ (ص)، ثُمَّ يَسْأَلَ اللَّهَ حَوَائِجَه؛[13] هنگامى كه كسى از شما حاجتى دنيوى يا اخروى به درگاه خدا دارد، نخست حمد و ثناى الهى را به جا آورد و بر پيغمبر اكرم (ص) درود فرستد، سپس حاجات خود را از خداوند بخواهد».
9. يكى ديگر از شرايط استجابت دعا توبه از گناه است و تا قلب ها پاك نشود و انسان با قلبى پاك به درگاه خدا نرود، اجابت دعا مشكل است.
امام صادق عليه السّلام فرمود: «اِنَّمَا هِيَ الْمِدْحَةُ ثُمَّ الثَّنَاءُ ثُمَّ الْاِقْرَارُ بِالذَّنْبِ ثُمَّ الْمَسْأَلَةُ اِنَّهُ وَاللَّهِ مَا خَرَجَ عَبْدٌ مِنْ ذَنْبٍ اِلاَّ بِالْاِقْرَارِ؛[14] شرط اجابت دعا، نخست مدح وثناى الهى است، سپس اقرار به گناه و بعد از آن خواسته خود را عنوان كند، به خدا سوگند! هيچ بنده اى از گناه خود خارج نمى شود مگر به اقرار[به درگاه الهی]».
10. يكى ديگر از شرايط قبولى دعا اين است كه انسان آنچه در توان دارد انجام دهد و آنچه را نمى تواند از خدا بخواهد، به تعبير ديگر: در عين دعا كردن، دست از تلاش و كوشش نيز برندارد؛ همان گونه كه در يكى از كلمات قصار اميرمؤمنان على عليه السّلام آمده است: «الدَّاعِي بِلَا عَمَلٍ، كَالرَّامِي بِلَا وَتَرٍ؛[15] كسى كه دعا كند و عملى انجام ندهد، مانند كسى است كه مى خواهد با كمانى تيراندازى كند كه وَتَر (زِه) ندارد».[16]
در روايتى از امام صادق عليه السّلام آمده است كه دعاى چند گروه مستجاب نمى شود: «أَرْبَعَةٌ لَا تُسْتَجَابُ لَهُمْ دَعْوَةٌ: رَجُلٌ جَالِسٌ فِي بَيْتِهِ، يَقُولُ: اللَّهُمَّ ارْزُقْنِي! فَيُقَالُ لَهُ: أَ لَمْ آمُرْكَ بِالطَّلَبِ؟! وَ رَجُلٌ كَانَتْ لَهُ امْرَأَةٌ، فَدَعَا عَلَيْهَا، فَيُقَالُ لَهُ: أَ لَمْ أَجْعَلْ أَمْرَهَا إِلَيْكَ؟! وَ رَجُلٌ كَانَ لَهُ مَالٌ، فَأَفْسَدَه،ُ فَيَقُولُ: اللَّهُمَّ ارْزُقْنِي، فَيُقَالُ لَهُ: أَ لَمْ آمُرْكَ بِالاقْتِصَادِ؟! أَ لَمْ آمُرْكَ بِالْإِصْلَاحِ؟! ثُمَّ قَالَ: "وَ الَّذِينَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواما"،[17]وَ رَجُلٌ كَانَ لَهُ مَالٌ، فَأَدَانَهُ بِغَيْرِ بَيِّنَةٍ، فَيُقَالُ لَهُ: أَ لَمْ آمُرْكَ بِالشَّهَادَةِ؟!؛[18] چهار گروه هستند كه دعاى آنها مستجاب نمى شود: كسى كه در خانه نشسته و عرضه مى دارد: خدايا! به من روزى ده! به او گفته مى شود: مگر به تو دستور نداديم براى طلب روزى تلاش كنى؟ و كسى كه همسرى دارد و او را نفرين مى كند، به او گفته مى شود: مگر كار او را به دست تو واگذار نكرديم؟! [اگر قابل اصلاح نيست مى توانى طلاقش دهى]. و كسى كه داراى مالى بوده و آن را فاسد كرده (بى حساب و كتاب هزينه كرده است) و عرضه مى دارد: خداوندا! به من روزى ده! به او گفته مى شود: مگر به تو دستور نداديم كه روى حساب، اموالت را خرج كن؟! سپس امام عليه السّلام به اين آيه استشهاد فرمود: "بندگان خاص خدا كسانى هستند كه هرگاه انفاق كنند، نه اسراف مى كنند و نه سخت‌گيرى، و در ميان اين دو راه اعتدال را انتخاب مى كنند". و كسى كه مالى داشته و بدون مدرك روشنى آن را به كسى وام داده است: [سپس عرضه مى دارد: خداوندا! بدهكار را بفرست كه دينش را ادا كند]، به او گفته مى شود: مگر به تو دستور ندادم شاهد بگيرى؟!».
11. پاكى اموال و طعام يكى ديگر از شرايط قبولى دعاست؛ همان گونه كه از پيغمبر اكرم صلّی الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: «مَنْ أَحَبَ أَنْ يُسْتَجَابَ دُعَاؤُهُ فَلْيُطَيِّبْ مَطْعَمَهُ وَ مَكْسَبَهُ؛[19] كسى كه دوست دارد دعايش مستجاب شود، بايد غذا و كسب خود را [از حرام] پاك كند».
و در حديث ديگرى از همان حضرت مى خوانيم: كسى خدمتش آمد وعرضه داشت: دعا كن دعاى من مستجاب شود! فرمود: «إِذَا أَرَدْتَ ذَلِكَ فَأَطِبْ كَسْبَكَ؛[20] اگر مى خواهى دعايت مستجاب شود كسب و كار خود را از حرام پاك كن».
12. يكى ديگر از شرايط اجابت دعا اين است كه مردم امر به معروف و نهى از منكر را ترك نكنند، همان‌گونه كه در وصاياى اميرمؤمنان على عليه السّلام در بستر شهادت آمده است كه فرمود: «لَا تَتْرُكُوا الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ، فَيُوَلَّى عَلَيْكُمْ شِرَارُكُمْ، ثُمَّ تَدْعُونَ فَلَا يُسْتَجَابُ لَكُمْ؛[21] امر به معروف و نهى از منكر را ترك نكنيد، و گرنه اشرار بر شما مسلط مى شوند، سپس هرچه دعا مى كنيد مستجاب نخواهد شد».
در روايتى كه مرحوم علامه مجلسى در بحارالانوار از پيغمبر اكرم صلّی الله عليه و آله نقل مى كند، چنين مى خوانيم: «يَأْتِي عَلَى أُمَّتِي زَمَانٌ، تَكُونُ أُمَرَاؤُهُمْ عَلَى الْجَوْرِ، وَ عُلَمَاؤُهُمْ عَلَى الطَّمَعِ وَ قِلَّةِ الْوَرَعِ، و َعُبَّادُهُمْ عَلَى الرِّيَاءِ، و َتُجَّارُهُمْ عَلَى أَكْلِ الرِّبَا وَ كِتْمَانِ الْعَيْبِ فِي الْبَيْعِ وَ الشِّرَى، و َنِسَاؤُهُمْ عَلَى زِينَةِ الدُّنْيَا، فَعِنْدَ ذَلِکَ يُسَلَّطُ عَلَيْهِمْ شِرَارُهُمْ، فَيَدْعُو خِيَارُهُمْ فَلا يُسْتَجَابُ لَهُمْ؛[22] زمانى بر مردم فرا مى رسد كه حاكمان آنها ظالم، و علمايشان داراى طمع و كمى ورع، و عبادت‌كنندگانشان رياكار، و تجارشان رباخوارند و هنگام خريد و فروش عيب متاع خود را از مشترى كتمان مى كنند، و زنانشان گرفتار زينت دنيا هستند، در چنين زمانى خداوند بَدان را بر آنها مسلط مى كند، و خوبان آنها [براى نجات] دعا مى كنند و مستجاب نمى شود».
13. يكى ديگر از اسباب اجابت دعا تعميم دادن آن است، يعنى ديگران را نيز در دعا شركت دهيم؛ همان گونه كه در كتاب شريف كافى آمده است كه امام صادق عليه السّلام از پيغمبر اكرم صلّی الله عليه و آله نقل مى كند كه فرمود: «اِذَا دَعَا أَحَدُكُمْ، فَلْيَعُمَّ، فَاِنَّهُ أَوْجَبُ لِلدُّعَاءِ؛[23] هنگامى كه كسى از شما دعا مى كند، ديگران را هم در دعاى خود شركت دهد، كه به اجابت نزديك تر است».
14. دعاها را به‌صورت دسته جمعى خواندن نيز از اسباب اجابت دعا شمرده شده است؛ در همان كتاب از امام صادق عليه السّلام نقل شده كه فرمود: «مَا مِنْ رَهْطٍ أَرْبَعِينَ رَجُلاً اجْتَمَعُوا، فَدَعَوُا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِي أَمْرٍ اِلاَّ اسْتَجَابَ اللَّهُ لَهُمْ، فَاِنْ لَمْ يَكُونُوا أَرْبَعِينَ، فَأَرْبَعَةٌ يَدْعُونَ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ عَشْرَ مَرَّاتٍ، اِلاَّ اسْتَجَابَ اللَّهُ لَهُمْ، فَاِنْ لَمْ يَكُونُوا أَرْبَعَةً، فَوَاحِدٌ يَدْعُو اللَّهَ أَرْبَعِينَ مَرَّةً، فَيَسْتَجِيبُ اللَّهُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ لَهُ؛[24] هيچ گروه چهل نفرى نيستند كه اجتماع كنند و درباره چيزى دعا نمايند مگر اينكه مستجاب شود، و اگر چهل نفر نباشند، بلكه چهار نفر باشند هر كدام ده مرتبه دعا كنند، و اگر فقط يك نفر باشد، چهل مرتبه دعا كند تا خداوند عزيز جبار دعايش را مستجاب نمايد».
در حديث ديگرى از همان حضرت نقل شده كه فرمود: «كَانَ أَبِي (ع) اِذَا حَزَنَهُ أَمْرٌ، جَمَعَ النِّسَاءَ وَ الصِّبْيَانَ، ثُمَّ دَعَا، و َأَمَّنُوا؛[25] پدرم (امام باقر) هنگامى كه به سبب چيزى غمگين مى شد، زنان و كودكان را جمع مى كرد، و دعا مى نمود، و آنها آمين مى گفتند».
15. يكى ديگر از شرايط اجابت دعا اين است كه انسان تنها در گرفتارى ها به درگاه خدا نرود؛ بلكه در همه حال متوجه او باشد. قرآن مجيد هنگام ذكر اوصاف خاندان زكريا مى فرمايد: «اِنَّهُمْ كانُوا يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْراتِ وَ يَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً وَ كانُوا لَنا خَاشِعِينَ؛[26] آنها در نيكی ها شتاب مى كردند و در حال رغبت و ترس ما را مى خواندند و براى ما خاشع بودند».
در روايتى از امام صادق عليه السّلام در كافى شريف مى خوانيم: «مَنْ تَقَدَّمَ فِي الدُّعَاءِ، اسْتُجِيبَ لَهُ إِذَا نَزَلَ بِهِ الْبَلَاءُ، وَ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ صَوْتٌ مَعْرُوفٌ وَ لَمْ يُحْجَبْ عَنِ السَّمَاءِ، وَ مَنْ لَمْ يَتَقَدَّمْ فِي الدُّعَاءِ، لَمْ يُسْتَجَبْ لَهُ إِذَا نَزَلَ بِهِ الْبَلَاءُ، وَ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ إِنَّ ذَا الصَّوْتَ لَا نَعْرِفُهُ؛[27] كسى كه قبل از نزول بلا دعا كند به هنگام نزول بلا دعايش مستجاب مى شود و فرشتگان مى گويند: اين صداى آشناست و به آسمانها بالا مى رود و كسى كه فقط به هنگام بلا دعا نمايد دعايش به اجابت نمى رسد و فرشتگان مى گويند: اين صدايى است ناآشنا».
امام صادق عليه السّلام در حديث ديگرى مى فرمايد: «مَنْ سَرَّهُ أَنْ يُسْتَجَابَ لَهُ فِي الشِّدَّةِ، فَلْيُكْثِرِ الدُّعَاءَ فِي الرَّخَاءِ؛[28] كسى كه دوست دارد دعايش هنگام حوادث سخت مستجاب شود، هنگامى كه گرفتار بلا نيست به درگاه خدا رود و دعا كند».
16. عمل به پيمان هاى الهى يكى ديگر از شرايط اجابت دعاست. كسى نزد اميرمؤمنان على عليه السّلام رفت و از عدم استجابت دعايش شكايت و عرضه داشت: با اينكه خداوند فرموده «ادْعُونِي، أَسْتَجِبْ لَكُم؛ دعا كنيد من اجابت مى كنم» (غافر:60)، چرا ما دعا مى كنيم و به اجابت نمى رسد؟
حضرت پاسخ مفصلى فرمود كه عصاره اش اين است: «خداوند به شما دستوراتى داده و پيمان هايى گرفته و شما در هشت مورد آنها را ناديده گرفتيد و به پيمان هاى او عمل نكرديد، در نتيجه ابواب اجابت دعا را به روى خود بسته‌ايد».[29]
17. يكى ديگر از امورى كه در روايات اسلامى سبب استجابت دعا ذكر شده، دعاى ديگران در حقّ انسان، به ويژه دعاى پدر و مادر است.
در حديثى از امام صادق عليه السّلام مى خوانيم كه از پدرانش از رسول خدا صلّی الله عليه و آله نقل مى كند كه فرمود: «أَرْبَعَة لا تُرَدُّ لَهُمْ دَعْوَةٌ وَ يُفْتَحُ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ يَصِيرُ اِلَى الْعَرْشِ: دُعَاءُ الْوَالِدِ لِوَلَدِهِ؛[30] چهار گروه هستند كه دعاى آنها رد نمى شود و درهاى آسمان به روى آنها گشوده خواهد شد و دعايشان به سوى عرش مى رود، از جمله دعاى پدر در حق فرزند».
در حديث ديگرى از همان امام عليه السّلام نقل شده كه فرمود: «أَرْبَعَةٌ لَا تُرَدُّ لَهُمْ دَعْوَةٌ: الْإِمَامُ الْعَادِلُ لِرَعِيَّتِهِ، وَ الْأَخُ لِأَخِيهِ بِظَهْرِ الْغَيْبِ يُوَكِّلُ اللَّهُ بِهِ مَلَكاً يَقُولُ لَهُ وَ لَكَ مِثْلُ مَا دَعَوْتَ لِأَخِيكَ، وَ الْوَالِدُ لِوَلَدِهِ، وَ الْمَظْلُومُ...؛[31] چهار گروه هستند كه دعاى آنها رد نمى شود: دعاى زمامدار عادل در حق رعيتش، و دعاى برادر دينى در حق برادر در غياب او كه خداوند فرشته اى را مأمور مى كند به او بگويد: مانند همين دعايى كه در حق برادرت كردى در حق تو خواهد بود، و دعاى پدر در حق فرزند، و دعاى (نفرين) مظلوم...».
مرحوم كلينى در كتاب شريف كافى از ابراهيم بن هاشم كه از بزرگان روات است، نقل مى كند كه عبدالله بن جندب - كه او هم از بزرگان روات است و از وكلاى حضرت موسى بن جعفر و امام رضا عليهم السّلام بود - گفت كه او را هنگام وقوف در عرفات ديدم كه حال بسيار خوبى داشت، پيوسته دست به سوى آسمان بلند مى كرد و اشكش بر صورتش جارى بود به گونه اى كه به روى زمين مى ريخت. هنگامى كه دعايش تمام شد به او گفتم: من هرگز موقعيت كسى را هنگام دعا بهتر از موقعيت تو نديدم. عبدالله گفت: به خدا سوگند! فقط براى برادران ايمانى دعا كردم، چراكه از امام موسى بن جعفر عليه السّلام شنيدم كه مى فرمود: «هر كسى در غياب برادران مؤمن براى آنها دعا كند، از عرش ندا داده مى شود كه صد هزار مرتبه از آن بيشتر براى تو باد». من خوش نداشتم كه صدهزار مرتبه را بگذارم و تنها يك دعا براى خودم كنم كه نمى دانم مستجاب مى شود يا نه.[32]
18. دعا در برخى از مكانها به اجابت نزديك تر است، مانند سرزمين عرفات و مشعر، و اعتاب مقدسه به ويژه زير قبه حضرت سيد الشهدا عليه السّلام و مساجد.
در حديثى از امام على بن موسى الرضا عليه السّلام مى خوانيم: «مَا وَقَفَ أَحَدٌ بِتِلْکَ الْجِبَالِ، اِلاَّ اسْتُجِيبَ لَه،ُ فَأَمَّا الْمُؤْمِنُونَ فَيُسْتَجَابُ لَهُمْ فِي آخِرَتِهِمْ، وَ أَمَّا الْكُفَّارُ فَيُسْتَجَابُ لَهُمْ فِي دُنْيَاهُمْ؛[33] هيچ احدی در كنار كوه هاى مشعر قرار نمى گيرد و دعا نمى كند، مگر اينكه دعايش مستجاب مى شود، مؤمنان دعايشان درباره آخرت، و كافران دعايشان درباره دنيا».
پيغمبر اكرم صلّی الله عليه و آله بعد از اينكه ابن عباس را از شهادت امام حسين عليه السّلام باخبر ساخت، فرمود: «... أَلَا وَ إِنَّ الْإِجَابَةَ تَحْتَ قُبَّتِهِ وَ الشِّفَاءَ فِي تُرْبَتِهِ وَ الْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِهِ؛[34] آگاه باشيد [كه خداوند در برابر اين شهادت به آن حضرت امورى عطا كرده است]، دعا در زير قبه او به اجابت مى رسد و در تربتش شفاست و امامان از فرزندان او هستند».
در حديث ديگرى در كتاب شريف كافى آمده است كه امام صادق عليه السّلام فرمود: «كَانَ أَبِي اِذَا طَلَبَ الْحَاجَة، طَلَبَهَا عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ، فَاِذَا أَرَادَ ذَلِکَ قَدَّمَ شَيْئاً فَتَصَدَّقَ بِهِ، وَ شَمَّ شَيْئاً مِنْ طِيبٍ، وَ رَاحَ اِلَى الْمَسْجِدِ وَ دَعَا فِي حَاجَتِهِ بِمَا شَاءَ اللَّهُ؛[35] پدرم هنگامى كه مى خواست حاجتى از خدا بخواهد آن را هنگام ظهر از خدا تقاضا مى كرد، ابتدا چيزى صدقه مى داد و خود را خوشبو مى كرد و به مسجد مى رفت و آنچه را مى خواست، از خداوند طلب مى نمود».
19. عامل مؤثر ديگر در استجابت دعا، استفاده كردن از دعاهاى مشهور و معروف معصومين: مانند دعاى كميل و مناجات شعبانيه و صباح و ابوحمزه و دعاى عرفه و دعاهاى صحيفه سجاديه و دعاهايى كه بسيار پرمعنا و پرمحتواست و طرز دعاكردن و درخواست نمودن از خدا را همراه با خضوع و ادب كامل به ما مى آموزد.
20. توسل به معصومين: يعنى آنها را در پيشگاه خدا شفيع خود قرار دادن و خدا را به مقامات آنها سوگند دادن و آنها را واسطان فيض شمردن، يكى ديگر از اسباب استجابت دعاست.
در قرآن مجيد آمده است: «وَ لَوْ أَنَّهُمْ اِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحيماً؛[36] و اگر اين مخالفان، هنگامى كه به خود ستم مى كردند [و فرمان هاى خدا را زير پا مى گذاشتند]، به نزد تو مى آمدند و از خدا طلب آمرزش مى كردند و پيامبر نيز براى آنها استغفار مى كرد، خدا را توبه پذير و مهربان مى يافتند».
و در داستان برادران يوسف عليه السّلام هنگامى كه مى خواستند از گناهان خود توبه كنند، مى خوانيم كه به سراغ پدر آمدند و از او تقاضا كردند براى آنها استغفار كند، او نيز به آنها قول داد كه براى شما از خداوند آمرزش مى طلبم.[37]
مرحوم علامه مجلسى در آغاز جلد 91 بحارالانوار يك باب در مورد تقاضاى شفاعت از محمد و آل محمد عليهم السلام و توسل به آنها ذكر كرده و بيست و شش حديث در آن آورده است.[38] در حديث ششم اين باب نقل مى كند كه مرد نابينايى خدمت پيغمبر اكرم صلّی الله عليه و آله رسيد و از نابينايى خود شكايت كرد. پيغمبر صلّی الله عليه و آله فرمود: برو وضو بگير، سپس دو ركعت نماز بخوان، سپس بگو: «اللَّهُمَّ اِنِّي أَسْأَلُکَ وَ أَتَوَجَّهُ اِلَيْکَ بِمُحَمَّدٍ نَبِيِّ الرَّحْمَةِ يَا مُحَمَّدُ اِنِّي أَتَوَجَّهُ بِکَ اِلَى رَبِّکَ لِيَجْلُوَ بِهِ عَنْ بَصَرِي اللَّهُمَّ شَفِّعْهُ فِيَّ وَ شَفِّعْنِي فِي نَفْسِي؛ خداوندا! از تو تقاضا مى كنم و به تو روى مى آورم به وسيله محمد، پيغمبر رحمت. اى محمد! من به تو روى آورده ام كه از پروردگارت بخواهى تا چشم مرا بينا كند. خداوندا! شفاعت او را درباره من بپذير و شفاعت مرا درباره خودم».
راوى مى گويد: چيزى نگذشت كه آن مرد آمد در حالى‌كه چشمش‌كاملاً بينا بود.[39]
در روايت هفتم اين باب از على بن موسى الرضا عليه السّلام نقل مى كند: «اِذَا نَزَلَتْ بِكُمْ شِدَّةٌ، فَاسْتَعِينُوا بِنَا عَلَى اللَّهِ؛[40] هنگامى كه مشكلى براى شما پيش آيد، با توسل به ما حلّ مشكل خود را از خدا بخواهيد».
و موارد ديگرى نيز براى شرايط استجابت دعا ذكر شده كه در كتب ادعيه و روايات اسلامى آمده است.[41]
منبع: عرفان اسلامی (شرحی جامع بر صحيفه سجاديه)، آيت الله العظمی مکارم شيرازی و همکاران
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.