آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

به همان نسبت كه سوءظنّ مايه ويرانى جامعه و بدبختى انسانها و تشتّت كارها و ناراحتى روح و جسم است، حسن ظنّ مايه آرامش و وحدت است. به همين دليل در احاديث زيادى هم حسن ظنّ نسبت به مردم و هم حسن ظنّ نسبت به خداوند مورد تأكيد فراوان قرار گرفته است.

اميرمؤمنان على (ع) درباره حسن ظنّ به مردم فرمود: «حُسْنُ الظَّنِّ يُخَفِّفُ الْهَمَّ وَ يُنْجِي مِنْ تَقَلُّدِ الْإِثْمِ؛ حسن ظنّ اندوه را سبك مى كند، و از آلوده شدن به گناه رهايى مى بخشد».

مساله حسن ظنّ به خدا، از نشانه هاى مهم ايمان و از اسباب نجات و سعادت است. رسول خدا (ص) فرمود: «لَيْسَ‏ مِنْ‏ عَبْدٍ يَظُنُّ‏ بِاللَّهِ‏ خَيْراً، إِلَّا كَانَ‏ عِنْدَ ظَنِّهِ بِه؛ هيچ بنده اى گمان نيك به خدا نمى برد، مگر اينكه خداوند طبق گمانش با او رفتار مى كند».

به همان نسبت كه سوءظنّ مايه ويرانى جامعه و بدبختى انسانها و تشتّت كارها و ناراحتى روح و جسم است، حسن ظنّ مايه آرامش و وحدت است. به همين دليل در احاديث زيادى هم حسن ظنّ نسبت به مردم و هم حسن ظنّ نسبت به خداوند مورد تأكيد فراوان قرار گرفته است.

حسن ظنّ به مردم: در مورد حسن ظنّ نسبت به مردم این احاديث بسيار جالب است:

در حديثى از اميرمؤمنان على عليه السلام مى خوانيم كه فرمود: «حُسْنُ الظَّنِّ مِنْ أَفْضَلِ السَّجَايَا وَ أَجْزَلِ‏ الْعَطَايَا؛[1] حسن ظنّ از بهترين صفات انسانى و پربارترين مواهب الهى است».

در حديث ديگرى از همان امام بزرگوار مى خوانيم: «حُسْنُ الظَّنِّ مِنْ أَحْسَنِ الشِّيَمِ وَ أَفْضَلِ الْقِسَمِ؛[2] حسن ظنّ از بهترين خوى ‏ها و برترين بهره ‏ها است».

نيز از همان حضرت نقل شده است كه فرمود: «حُسْنُ الظَّنِّ يُخَفِّفُ الْهَمَّ وَ يُنْجِي مِنْ تَقَلُّدِ الْإِثْمِ؛[3] حسن ظنّ اندوه را سبك مى كند، و از آلوده شدن به گناه رهايى مى بخشد».

در حديث ديگرى باز از همان امام همام چنين نقل شده: «حُسْنُ الظَّنِّ رَاحَةُ الْقَلْبِ وَ سَلَامَةُ الدِّينِ؛[4] حسن ظنّ مايه آرامش قلب و سلامت دين است».

باز در حديث ديگرى از همان امام معصوم عليه السلام چنين مى‏ خوانيم: «مَنْ حَسُنَ ظَنُّهُ بِالنَّاسِ، حَازَ مِنْهُمُ‏ الْمَحَبَّةَ؛[5] كسى كه نسبت به مردم خوش گمان باشد، محبت آنها را به سوى خود جلب خواهد كرد».[6]

حسن ظنّ به خداوند: مساله حسن ظنّ به خدا، و وعده رحمت و كرم و لطف و عنايت او از نشانه هاى مهم ايمان و از وسائل مؤثر نجات و سعادت است.

در حديثى از رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمده است: «لَيْسَ‏ مِنْ‏ عَبْدٍ يَظُنُّ‏ بِاللَّهِ‏ خَيْراً، إِلَّا كَانَ‏ عِنْدَ ظَنِّهِ بِه؛[7] هيچ بنده اى گمان نيك به خدا نمى برد، مگر اينكه خداوند طبق گمانش با او رفتار مى كند».

در حديث ديگرى از آن حضرت آمده است: «فَإِنَّ حُسْنَ الظَّنِ‏ بِاللَّهِ‏ ثَمَنُ‏ الْجَنَّةِ؛[8] حسن ظنّ به خدا بهاى بهشت است». چه بهايى از اين سهل تر؟ و چه متاعى از آن پرارزش تر؟[9]

علاوه بر این دو حدیث، احاديث ناب دیگرى نیز در منابع معتبر اسلامى ديده مى شود؛ از جمله در حديثی نبوی نقل شده است كه: «... وَ الَّذِي‏ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ مَا أُعْطِيَ مُؤْمِنٌ قَطُّ خَيْرَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ إِلَّا بِحُسْنِ ظَنِّهِ بِاللَّهِ وَ رَجَائِهِ لَهُ وَ حُسْنِ خُلُقِهِ وَ الْكَفِّ عَنِ اغْتِيَابِ الْمُؤْمِنِينَ ...؛[10] سوگند به خدايى كه هيچ معبودى جز او نيست هيچ فرد با ايمانى هرگز به خير دنيا وآخرت نمى رسد مگر به خاطر [چند چيز] حسن ظنّ به خداوند متعال، و اميد از درگاه او، و حسن خلق و خوددارى از غيبت مؤمنان».

در حديثى از امام على بن موسى الرضا عليه السلام مى خوانيم كه فرمود: «أَحْسِنِ الظَّنَّ بِاللَّهِ، فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ: أَنَا عِنْدَ ظَنِّ عَبْدِيَ الْمُؤْمِنِ بِي، إِنْ خَيْراً فَخَيْراً وَ إِنْ شَرّاً فَشَرّاً؛[11] نسبت به خداوند حسن ظنّ داشته باش، چراكه خداوند متعال مى فرمايد: من در نزد گمان بنده مؤمن خويشم [و با آن همراهم] اگر گمان خير داشته باشد به نيكى با او عمل مى‏كنم و اگر گمان بدى داشته باشد به بدى».

شبيه همين معنى به صورت جامع ترى از پيامبر اكرم صلّى الله عليه و آله نقل شده است كه فرمود: «... وَ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَا يَحْسُنُ ظَنُّ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ بِاللَّهِ إِلَّا كَانَ اللَّهُ عِنْدَ ظَنِّ عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ لِأَنَّ اللَّهَ كَرِيمٌ بِيَدِهِ الْخَيْرَاتُ يَسْتَحْيِي أَنْ يَكُونَ عَبْدُهُ الْمُؤْمِنُ قَدْ أَحْسَنَ بِهِ الظَّنَّ ثُمَّ يُخْلِفَ ظَنَّهُ وَ رَجَاءَهُ فَأَحْسِنُوا بِاللَّهِ الظَّنَّ وَ ارْغَبُوا إِلَيْهِ؛[12] قسم به خدايى كه معبودى جز او نيست هرگاه بنده مؤمنى حسن ظنّ به خدا داشته باشد خدا نزد گمان بنده مؤمن خويش است، زيرا خداوند كريم است وتمام نيكى ها به دست او است، حيا مى كند از اينكه بنده مؤمنش حسن ظنّ به او داشته باشد، سپس او گمان و اميد او را ناكام كند، بنابراين حسن ظنّ به خدا داشته باشيد و به سوى او رغبت كنيد».

در حديث ديگرى از پيامبر اكرم صلّى الله عليه و آله چنين آمده است كه فرمود: «رَأَيْتُ رَجُلًا مِنْ أُمَّتِي عَلَى الصِّرَاطِ يَرْتَعِدُ كَمَا تَرْتَعِدُ السَّعَفَةُ فِي يَوْمِ رِيحٍ عَاصِفٍ فَجَاءَهُ حُسْنُ ظَنِّهِ بِاللَّهِ فَسَكَنَ‏ رِعْدَتُهُ‏؛[13] [در عالم مكاشفه، يا به هنگام معراج] مردى از امّتم را به صراط ديدم كه شديداً مى لرزد، آن گونه كه شاخه درخت نخل در روز طوفانى مى لرزد، در اين هنگام حسن ظنّش به خدا به سراغ او آمد و به او آرامش بخشيد».

در حديثى از امام صادق عليه السلام در تفسير حسن ظنّ به خدا مى خوانيم: «حُسْنُ‏ الظَّنِ‏ بِاللَّهِ‏ أَنْ‏ لَا تَرْجُوَ إِلَّا اللَّهَ وَ لَا تَخَافَ إِلَّا ذَنْبَكَ؛[14] حسن ظنّ به خداوند اين است كه تنها به خدا اميد داشته باشى و جز از گناهت نترسى».[15]

حسن ظنّ درباره خداوند، موجب نجات در دنيا و آخرت است؛ چنانچه در حديثى از امام صادق علیه السلام مى خوانيم: «يَنْبَغِي لِلْمُؤْمِنِ أَنْ يَخَافَ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى خَوْفاً كَأَنَّهُ‏ مُشْرِفٌ‏ عَلَى النَّارِ وَ يَرْجُوَهُ رَجَاءً كَأَنَّهُ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ ظَنِّ عَبْدِهِ إِنْ خَيْراً فَخَيْراً وَ إِنْ شَرّاً فَشَرّاً؛[16] سزاوار است بنده مؤمن آن چنان از خدا بترسد كه گويى در كنار دوزخ قرار گرفته و مشرف بر آتش است، و آن چنان به او اميدوار باشد كه گويى اهل بهشت است، سپس امام افزود: خداوند نزد گمان بنده خويش است، اگر گمان نيك ببرد نتيجه اش نيك و اگر گمان بد ببرد نتيجه اش بد است».

در حديث ديگرى از امام صادق علیه السلام از پيامبر اسلام صلّی الله علیه و آله آمده است که آخرين كسى را كه دستور داده مى شود به سوى دوزخ ببرند، ناگهان به اطراف خود نگاه مى كند. خداوند بزرگ دستور مى دهد او را برگردانيد. او را بر مى گردانند. خداوند خطاب مى كند: چرا به اطراف خود نگاه كردى؟ و در انتظار چه فرمانى بودى؟ عرض مى كند: پروردگارا! من درباره تو اينچنين گمان نمى كردم. مى فرمايد: چه گمان مى كردى؟ عرض مى كند: گمانم اين بود كه گناهان مرا مى بخشى و مرا در بهشت خود جاى مى دهى! خداوند مى فرمايد: «يَا مَلَائِكَتِي لَا وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي وَ آلَائِي وَ عُلُوِّي وَ ارْتِفَاعِ مَكَانِي مَا ظَنَّ بِي عَبْدِي سَاعَةً مِنْ خَيْرٍ قَطُّ، وَ لَوْ ظَنَّ بِي سَاعَةً مِنْ خَيْرٍ مَا رَوَّعْتُهُ بِالنَّارِ، أَجِيزُوا لَهُ كَذِبَهُ فَأَدْخِلُوهُ الْجَنَّةَ؛[17] اى فرشتگان من! به عزت و جلال و نعمت ها و مقام والايم سوگند، اين بنده ام هرگز گمان خير درباره من نبرده، و اگر ساعتى گمان خير برده بود من او را به جهنم نمى فرستادم، گرچه او دروغ مى گويد، ولى با اين حال اظهار حسن ظنّ او را بپذيريد و او را به بهشت بريد». سپس پيامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: هيچ بنده اى نيست كه نسبت به خداوند متعال گمان خير ببرد مگر اينكه خدا نزد گمان وى خواهد بود.[18]

یکی از آداب دعا كردن و شرايط استجابت آن، «حسن ظنّ داشتن به خدا» است. دعاكننده بايد خدا را به درستى بشناسد و به مالكيّت، قدرت، عظمت، توانايى، علم و آگاهى و كرم و لطف خداوند ايمان داشته باشد. در برخی روايات آمده است كه هنگام دعا، به خداوند و اجابت دعا توسّط او، اطمينان داشته باشيد و باور شما اين باشد كه خداوند، دعاي تان را به اجابت مى رساند: «إِذَا دَعَوْتَ فَظُنَّ أَنَّ حَاجَتَكَ بِالْبَابِ‏».[19] و اگر طبق مصالحى به اجابت نرسد بهتر از آن را به شما خواهد داد.[20]

منابع:

1. اخلاق در قرآن

2. تفسير نمونه

3. كليات مفاتيح نوين‏