پاسخ اجمالی:
«رجا» در واقع عامل حركت به سوى سعادت و به منزله موتور محرّك دستگاه هاى عظيم توليدى است و خوف عامل بازدارنده در برابر طغيانها و حركات بى رويه است؛ همان گونه كه وسيله نقليه فاقد موتور، از حركت باز مى ماند و فاقد ترمز در برابر پرتگاه ها و جاده هاى خطرناك ايمنى ندارد. اين دو در وجود هر انسانى بايد به صورت متعادل باشند، تا هم به سوى طاعات حركت كند و هم از معاصى خوددارى نمايد.
پاسخ تفصیلی:
در خلال بحث های پیش، چند بار درباره حسن ظنّ یا سوءظنّ به خداوند متعال و خوش بینی یا بدبینی به رحمت و رزاقیت و نصرت و امدادهای او سخن گفتیم. از آنجا که بحث یادآور موضوع «خوف و رجا» در آموزه های اخلاقی اسلام است، شایسته است توضیح مختصری در این باره بدهیم. سؤالی که همیشه در بحث های مربوط به موضوع «خوف و رجا» شکل می گیرد این است که یک بنده مؤمن تا کجا می تواند با اتکا بر رحمت خداوند، از وعیدهایی که به غضب و عذاب الهی داده شده است، واهمه نداشته باشد؟ این سوءظنّ و حسن ظنّ توأمان را چگونه باید با هم جمع کند؟
در پاسخ به این سؤال ابتدا روایتی از حضرت علی علیه السلام را مرور می کنیم. آن حضرت در نهج البلاغه می فرماید: «إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ يَشْتَدَّ خَوْفُكُمْ مِنَ اللَّهِ وَ أَنْ يَحْسُنَ ظَنُّكُمْ بِهِ فَاجْمَعُوا بَيْنَهُمَا، فَإِنَّ الْعَبْدَ إِنَّمَا يَكُونُ حُسْنُ ظَنِّهِ بِرَبِّهِ عَلَى قَدْرِ خَوْفِهِ مِنْ رَبِّهِ، وَ إِنَّ أَحْسَنَ النَّاسِ ظَنّاً بِاللَّهِ أَشَدُّهُمْ خَوْفاً لِلَّهِ؛[1] اگر مى توانيد خوف تان از خداوند شديد باشد، و در عين حال بسيار به خدا حسن ظنّ داشته باشيد، چنين كنيد و ميان اين دو جمع نماييد، زيرا حسن ظنّ بنده خاص خدا به پروردگار خويش به اندازه خوفش از اوست، و آنها كه بيش از همه به خدا حسن ظنّ دارند كسانى هستند كه بيش از همه از عذاب او ترسانند».
«رجا» در واقع عامل حركت به سوى سعادت و به منزله موتور محرّك دستگاه هاى عظيم توليدى است و خوف عامل بازدارنده در برابر طغيانها و حركات بى رويه است؛ همان گونه كه وسيله نقليه فاقد موتور، از حركت باز مى ماند و فاقد ترمز در برابر پرتگاه ها و جاده هاى خطرناك ايمنى ندارد. اين دو در وجود هر انسانى بايد به صورت متعادل باشند، تا هم به سوى طاعات حركت كند و هم از معاصى خوددارى نمايد.
اهميت اين دو به اندازه اى است كه در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: در وصاياى لقمان مطالب شگفت انگيزى بود؛ از جمله اينكه به فرزندش چنين گفت: از خداوند متعال آن گونه خائف باش كه اگر تمام نيكى هاى جن و انس را به جا آورده باشى، از عذاب او [به علت پاره اى از لغزش ها] ترسان باشى و رجاى تو نسبت به خداوند بايد آن گونه باشد كه اگر معاصى جن و انس را انجام داده باشى، اميد به رحمت او داشته باشى. هنگامى كه امام صادق عليه السلام اين حديث را از لقمان نقل كرد، فرمود پدرم (امام باقر عليه السلام) چنين مى گفت: «إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ إِلَّا [وَ] فِي قَلْبِهِ نُورَانِ، نُورُ خِيفَةٍ وَ نُورُ رَجَاءٍ، لَوْ وُزِنَ هَذَا لَمْ يَزِدْ عَلَى هَذَا، وَ لَوْ وُزِنَ هَذَا لَمْ يَزِدْ عَلَى هَذَا؛[2] هيچ بنده مؤمنى نيست مگر اينكه كه در قلبش دو نور است، نور خوف و نور رجا، اگر اين يكى را وزن كنند ذره اى از آن يكى افزون تر نيست، و اگر آن ديگر را وزن كنند ذره اى از اين زيادتر نخواهد بود».
از امام سجاد علیه السلام نیز نقل است که فرمود: «لَوْ أَنْزَلَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ كِتَاباً، أَنَّهُ مُعَذَّب رَجُلاً وَاحِداً لَرَجَوْتُ أَنْ أَكُونَهُ وَ أَنَّهُ راحِمٌ رَجُلاً وَاحِداً لَرَجَوْتُ أَنْ أَكُونَهُ؛[3] اگر خداوند متعال آيه اى نازل كند كه يك نفر را در عالم عذاب مى كند، از آن بيم دارم كه آن يك نفر من باشم، و اگر بگويد يك نفر را در همه عالم مورد رحمت قرار مى دهد، اميد دارم آن يك نفر من باشم». اين تعبيرات به خوبى نشان مى دهد كه به هم خوردن تعادل خوف و رجا يا سبب غرور و دور ماندن از خدا مى شود، يا يأس از رحمت او را به دنبال دارد كه آن هم مانعى بر سر راه اطاعت و بندگى است.[4]
بنابراین بندگان مؤمن با حفظ این تعادل، به خداوند متعال سوءظنّ پیدا نمی کنند.
منبع: پيام امام امير المومنين (ع)
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.