بهترين راه براى درمان صفت رذيله انتقام جويى و صعود به اوج فضيلت عفو و گذشت در درجه اول، تفكر درباره پيامدهاى هر كدام از اين دو صفت است. هنگامى كه انسان ببيند عفو و گذشت چه بركاتى در دنيا و آخرت دارد، به يقين عفو و گذشت را بر انتقام جويى ترجيح خواهد داد و كم كم اين مسأله به صورت خلق و خو و ملكه اخلاقى در مى آيد. به خصوص اگر به این نکته نیز عطف توجّه داشته باشد که انتقام جويى، گاهی اوقات شيرازه زندگى را به هم مى ريزد و جان و مال و آبروى او را با انواع خطرات مواجه مى كند.

از سوى ديگر هنگامى كه ريشه هاى انتقام جويى را بشناسد و به درمان آنها بپردازد، خود به خود با از ميان رفتن علت، معلول نيز از ميان خواهد رفت و كينه توزى و انتقام جويى، جاى خود را به دوستى و محبت و عفو و گذشت خواهد سپرد.

عفو در مسائل شخصى پسنديده است؛ امّا در مسائل عمومى و حقوق الهى نكوهيده و مذموم است. چرا كه سنّت و روش رسول خدا صلّى الله عليه و آله اين بود كه متجاوز به حقوق الهى را مجازات مى كرد و حدّ خدا را جارى مى ساخت و شفاعت هيچ شفاعت كننده اى را نمى پذيرفت.

مسأله فضيلت عفو و نكوهش انتقام در روايات اسلامى بازتاب وسيعى دارد و تعبيرات بسيار تكان دهنده اى درباره آن ديده مى شود. از مجموع اين احاديث اهميت فوق العاده عفو و گذشت و زشتى كينه توزى و انتقام روشن مى شود؛ از جمله: رسول خدا (ص) در يكى از خطبه ها فرمود: «آيا به شما خبر دهم كه بهترين اخلاق دنيا و آخرت چيست؟ عفو و گذشت از كسى كه به شما ستم كرده و پيوند با كسى كه از شما بريده و نيكى به كسى كه به شما بدى كرده و بخشش به كسى كه شما را محروم ساخته است». در اين حديث شريف عالى ترين مراتب عفو كه همان پاسخ دادن بدى با خوبى است، در شاخه هاى مختلف، بيان شده است.

علاوه بر توصیه های زبانی، جای جای سیره معصومین علیهم السّلام ، آینه ای درخشان از عفو و گذشت در برابر ظالمین و بدکاران بوده است. در حديثى  كه در كتب شيعه و سنّى در ذيل آيه 134 سوره آل عمران  نقل شده، مى خوانيم كه يكى از كنيزان امام على بن الحسين عليهما السّلام  به هنگامى كه آب روى دست امام مى ريخت، ظرف آب از دستش افتاد و بدن امام را مجروح ساخت. امام عليه السّلام  از روى خشم سر بلند كرد، امّا كنيز بلافاصله گفت: خداوند در قرآن مى فرمايد: «وَ الْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ». امام فرمود: خشم خود فرو بردم. کنیز عرض كرد: «وَ الْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ». امام فرمود: تو را بخشيدم خدا تو را ببخشد. کنیز گفت: «وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ». امام فرمود: تو را در راه خدا آزاد كردم.

براى جمع بين اين دو دستور، سه وجه ممكن است:

 1. بايد توجّه داشت كه ما هم قانون داريم و هم يك سلسله مسائل اخلاقى. قانون اسلام، قصاص شرعى را به عنوان حقّ کسانی که مورد ظلم واقع می شوند، محترم شمرده است. اين قانون عامل كنترل كننده اى براى جنايتکاران و ضامن امنیّت و نظم اجتماع است. ولى خودِ قانون گذار، در كنار اين قانون، عفو را نيز به عنوان ارزشى اخلاقى قرار داده است؛ جايگاه اين اخلاق از آن قانون بالاتر است.

۲. انتقام برای كسى است كه قابل هدايت نيست؛ برای فرد لجوجى است كه اگر قصاص نشود، فردا چند نفر ديگر را نيز به قتل مى رساند.

۳.اصل بر عفو است و قصاص استثنایى در اين اصل است؛ شاخه اصلّى عفو و شاخه فرعى انتقام است. عمل به اصل مقدم بر فرع است؛ مگر اينكه خصوصيتى در مورد يافت شود و موجب مصداق یافتن شرایط آن استثنا گردد. مثلا فردى كه قابل اصلاح نيست بايد حتما قصاص شود.

با توجّه به آیات و روایات، عفو و گذشت آثار بسيار مطلوبی دارد مانند: ۱. عفو و گذشت گاه دشمنان سرسخت را به دوستان صميمى مبدل مى سازد. ۲. عفو و گذشت سبب بقای حكومت ها و دوام قدرت است. ۳. عفو و گذشت سبب عزّت و آبرو مى گردد. ۴. عفو و گذشت نقطه پايانى بر تسلسل خشونت و جنايت مى گذارد. ۵. عفو سبب سلامت روح و آرامش جان و در نتيجه سبب طول عمر است.

نتايج معنوى و پاداش هاى اخروى آن بيش از اينها است؛ همين اندازه كافى است كه بدانيم در حديثى از اميرمؤمنان على عليه السّلام  آمده است كه: «الْعَفْوُ مَعَ الْقُدْرَةِ جُنَّةٌ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ؛  عفو و گذشت به هنگام قدرت، سپرى است در برابر عذاب الهى».

انتقام به آن معناست که  شخص مثل همان ظلمى كه در حقش شده يا بيشتر از آن را مرتكب شود و ظالم را مؤاخذه نمايد. عفو، مفهومی ضد انتقام است؛ معنای آن، گذشتن از قصاص و غرامت و خسارت است. در حدیثی از امام صادق علیه السّلام در تعریف عفو می خوانیم: «حقيقت و تفسير عفو اين است كه از شخص گناهكار چشم‏ پوشى و اغماض كرده و به ظاهر او را مُلزَم به خطا و گناهش ننمایى و آنچه از اهانت و ضرر و ناراحتى به تو رسيده است، از صميم قلب ببخشى و علاوه بر اينها به او احسان و نيكى نيز بنمائى».

قرآن مجید در مواضع مختلفی، مسلمانان را به «عفو» توصيه کرده است. اين آيات كه مخاطبش گاه همه مسلمانان هستند و گاه شخص پيامبر اسلام صلّى الله عليه و آله، به خوبى مقام والاى عفو و گذشت را در برابر حوادث تلخ و ناملائمات روشن مى سازد و اساس و پايه كار مسلمين را در ميان خود بر پايه عفو و گذشت مى نهد و حتى در مقابل دشمنان، در آنجا كه از عفو و گذشت سوء استفاده نشود، به آن توصيه مى كند.