سوءظنّ داراى سه مرحله است: «سوءظنّ قلبى»، «سوءظنّ زبانى» و «سوءظنّ عملى». آنچه در قلب است، مشمول تكليف نيست، چون از اختيار بيرون است. ولى آنچه در زبان و در عمل است، حرام و ممنوع مى باشد. به همين دليل، در روایتی از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله مى خوانيم: «سه چيز است كه هيچ كس از آنها نجات نمی يابد، يكى از آنها گمان بد است»؛ سپس حضرت فرمود: «إِذَا ظَنَنْتَ فَلَا تُحَقِّقْ؛ هنگامى كه گمان بدى بردى، ترتيب اثر به آن مده».

سوء ظنّ گاهى نسبت به خويشتن است، گاهى نسبت به ديگران، و گاه نسبت به خدا.

سوء ظنّ نسبت به خويشتن در صورتى كه به حد افراط نرسد، نردبان تكامل است و سبب مى شود كه انسان نسبت به اعمال خود سخت گير و مو شكاف باشد و جلوى عُجب و غرور ناشى از اعمال نيك را مى گيرد.

اما اگر اين سوء ظنّ در مورد مردم باشد، ممنوع است؛ مگر در مواقعى كه فساد بر جامعه غلبه كند كه در آنجا خوش باورى درست نيست. سوءظنّ به دیگران به عنوان يكى از بدترين و زشت ترين رذائل اخلاقى، نکوهش‌های فراوانی را در روايات اسلامى متوجّه خود کرده است.

درباره سوءظنّ به خدا و عدم ايمان به وعده هاى پروردگار نيز گروهی دیگر از روایات از حضرات معصومین علیهم السلام به جا مانده اند كه حكايت از اثرات مرگبار این خصلت سوء اخلاقی در زندگى معنوى و مادى انسان دارد. 

حدود امنيّت منحصر به «امنيّت جانى» و «امنيّت مالى» نيست و از آنها مهم تر، امنيّت از نظر «آبرو» و حفظ شخصيت اجتماعى افراد است. از طرف ديگر براى تكميل امنيّت هاى سه گانه فوق، امنيّت ديگرى لازم است كه متأسفانه قوانين مادى قادر بر تأمين آن نيست و آن «امنيّت فكرى» است كه از جهاتى در درجه اول اهميت قرار دارد! امنيّت فكرى دو بخش دارد: امنيّت هركس در محيط فكر خويش و امنيّت از نظر قضاوت هاى ديگران.

امنيّت فكرى، در هر دو قسمت، مخصوصا از نظر سالم ماندن از قضاوت هاى سوء ديگران، تنها از طريق مكتب هاى الهى و اديان آسمانى و اصول اخلاقى قابل تأمين است. زيرا مى دانيم منطقه قلب و فكر، از دسترس اين قوانين و نيروهاى اجرايى آن كه عموما جنبه مادى دارند، بيرون است و كمترين نفوذى در اين قسمت ندارند. تنها عقايد مذهبى و اصول اخلاقى مى توانند در اين منطقه راه يافته آن را امن و امان سازند.

هنگامى كه واژه «سوءظنّ» در مورد مردم به كار مى رود، مفهومش آن است كه هرگاه كارى از كسى سر زند كه قابل تفسير صحيح و نادرست باشد، آن را به صورت نادرستى تفسير كنيم. در حالى كه «حسن ظنّ» عکس آن است.

واژه‌ «حسن ظنّ» هنگامى كه درباره خداوند به كار رود، منظور آن است كه انسان به وعده هاى الهى اميدوار باشد و معناى «سوء ظنّ» درباره خداوند آن است كه انسان به هنگام بروز مشكلات، نسبت به وعده هاى الهى متزلزل شود.

در تعدادی از آیات قرآن و ناظر به برخی حوادث مربوط به زمان حیات رسول مُکرّم اسلام (ص)، نکوهش ‌های شدیدی از سوءظنّ به خداوند متعال و مردم، ایراد شده و در مقابل به حسن ظنّ در چنین مواضعی دعوت شده است.

از ديد قرآن، بيشترين گمانهاى مردم در حق يكديگر گمان ‏هاى بد است. مردم بايد از گمانهاى بد بپرهيزند تا گرفتار سوء ظنّ خلاف واقع نشوند و به گناه نيافتند.

همچنين از تعبيرات آيات قرآن اين نكته روشن مى شود كه مسأله سوءظنّ به خداوند غالبا در مواقع بحرانى و در دل هاى افراد ضعيف الايمان پيدا مى شود.