اينكه در روايات اسلامی، همراهی علم و حلم مورد توجه قرار گرفته است، برای این است که كارآیى علم و تربيت بدون حلم، امكان پذير نيست. از رسول خدا (ص) نقل شده است که فرمود: «مَا جُمِعَ شَيْ‏ءٌ إِلَى شَيْ‏ءٍ أَفْضَلُ مِنْ حِلْمٍ إِلَى عِلْمٍ‏؛ چيزى با چيزى همراه نشده كه برتر از همراهى حلم با علم باشد». امام صادق (ع) نیز در مضمونی مشابه، چنین توصیه می کنند که: «عَلَيْكَ بِالْحِلْمِ، فَإِنَّهُ رُكْنُ الْعِلْمِ‏؛ بر تو باد اينكه حلم را پيشه خود سازى، كه ركن علم است».

براى «حلم» اهل لغت و اخلاق دو تفسير ذكر كرده اند: 1. «اَلْحِلمُ ضَبْطُ النَّفْسِ عَنْ هَيَجانِ الْغَضَبِ؛ حلم كنترل كننده نفس از هيجان قوه غضب است». 2. «اَلْحِلمُ هُوَ التَّثَبُّتِ فِي الْأُمُورِ؛ حلم ثابت بودن در امور است».

تفسير دوم نسبت به همه چيز است، نه فقط غضب. يعنى اعتدال در امور كه از اعتدال قواى نفس سرچشمه مى گيرد؛ ايستادن و حوصله كردن براى رسيدن به حقائق و عدم شتابزردگى و از جمله استقامت در مقام غضب است؛ اینکه شخص نه سست شود و نه از كوره در برود.

در روايات اسلامى شرايط و صفاتى  براى قاضى لازم دانسته شده كه به «شرايط كمال» معروف است و در عهدنامه مالك اشتر به آنها اشاره شده است. افضليت، پرحوصله بودن، سعه صدر، عدم لجاجت، تسليم در برابر حق، طمع نداشتن، قناعت نكردن به بررسى سطحى، از همه محتاط تر بودن، پافشارى در تمسك به دليل، خسته نشدن از تكرار مراجعات شكايت كنندگان، شكيبایی، قاطعيت، فريب نخوردن از ستايش متملّقان و مكفى المؤونه بودن از بيت‌المال از شرائط مهم برای قاضی است.

واژه صبر در اصل لغت به معنى «حبس» و نگهدارى است و سپس معانى جديدى گرفته است. انسان وقتى در مقابل شهوات و مشكلات مقاومت كرد و نفس را از تعرض آنها حبس كرد، در فرهنگ قرآن و روايات «صبر و استقامت» بر آن اطلاق شده است. بنابراين صبر در لغت به معنای استقامت است. راغب اصفهانى در كتاب «مفردات» می گويد: «صبر كنترل نفس در تنگنا [و استقامت آن در انواع شدائد و مشكلات] است».

«تأنی و تأمل»، از فضیلت‌های خردمندانه ای اند که آدمی را به سنجیدگی و پختگی در اندیشه و عمل می رسانند. کسی که با تأنّی پیش می رود، نه گرفتار شتابزدگی می شود، نه تصمیمی را بدون سنجش پیامدهایش می گیرد. بسیار پیش می آید که انسان به خاطر ترک تأمل، پشیمان از تصمیمی می شود که با دقت و درنگ، می توانست بهتر و ثمربخش تر باشد.

گرفتار شدن به عجله و بی صبری در انجام کارها و اتخاذ تصمیمات، یک شبه به وجود نمی آید. این مسأله معلول خصلت های سوءِ شخصیتی و رفتاری فراوانی است که بدون معالجه آنها، رستن از بند این آسیب اخلاقی امکان ناپذیر است؛ خصلت هایی مانند: هواپرستى؛ حُبّ و وابستگى به دنيا؛ نداشتن سعه صدر؛ جهل و نادانى.

امام علی(ع) «سعه صدر» را یکی از ویژگی های رهبری دانسته و می فرماید: «وسيله رياست، سعه صدر است»، در واقع یک رهبر همواره با مخالفت ها و مشكلات ناخواسته ای مواجه می شود که اگر دارای «سعه صدر» و بردبارى توأم با تدبير و خونسردى همراه با شجاعت نباشد ادامه كار براى او بسيار مشكل خواهد شد. از روشن ترين مصاديق «سعه صدر»، فرمان عفو عمومى پيامبر(ص) در داستان فتح مكه و «سعه صدر» امام علی(ع) در برابر خوارج است. البته بايد مواظب بود كه «سعه صدر» و خويشتن دارى با مسامحه و سهل انگارى اشتباه نشود.

امام علي(ع) درباره لزوم داشتن صبر و استقامت می فرماید: «خويشتن را بر استقامت در برابر مشكلات عادت ده كه شكيبايى در راه حقّ، اخلاق بسيار نيكويى است». بايد دانست بسيارى از فضائل اخلاقى جز با رياضت نفس و عادت دادن خويش حاصل نمى گردد و از آنجا كه صبر و استقامت در برابر مشكلات خميرمايه تمام پيروزى هاست و طبق بعضى از روايات صبر نسبت به ايمان همچون سر است نسبت به تن، بايد به هر قيمتى كه شده آن را به دست آورد.

خداوند می فرمايد: «بدى را با نيكى دفع كن تا دشمنان سرسخت هم چون دوستان صميمى گردند». البته اینکار (دفع بدی با نیکی) شيوه های مختلفى دارد كه يكى از آنها نرمى و خوش رويى در برابر دشمنان سرسخت است كه در بسيارى از مواقع، آنان را تبدیل به دوستان مهربان مى کند. البته درک اين مرحله از حسن خلق احتياج به سلطه كامل بر نفس دارد و تنها با داشتن خودسازى، سعه صدر كافى و ريشه کن سازی انتقام جويى در وجود خويش می توان چنين كارى را انجام داد.

در احاديث اسلامى براى كارگزاران حكومت شرايط بسيار سنگينی قرار داده شده است. داشتن علم و آگاهى در بالاترين سطح، سعه صدر، آگاهى بر مسائل زمان، رعايت عدالت و عدم تبعيض در ميان مردم، توجّه به پاداش نيكوكاران و گذشت گنهكارانى كه اميد به توبه آن ها مى رود، يكسان ديدن منافع مردم و خويش، پيوند عاطفی با مردم، دورى از بخل، جهل و نادانى، جفا و ستم، دورى از سازش كارى و هماهنگى با اهل باطل و نگريستن به چشم امانت نسبت به مقام و منصب خويش از شرائط كارگزاران است.