رعایت عدالت، تنها امری توصیه شده در زمان حیات آدمی نیست، بلکه آموزه های اسلامی، آدمی را حتی برای تقسیم عادلانه ما ترک و اموالش در زمان بعد از مرگ نیز مورد خطاب قرار داده است. در حديثى از امام باقر علیه السلام مى خوانيم: «كسى كه در وصيتش عدالت را رعايت كند، همانند اين است كه همان اموال را در حيات خود در راه خدا داده باشد، و كسى كه در وصيتش تعدى كند، نظر لطف پروردگار در قيامت از او بر گرفته خواهد شد».

منظور از انصاف در برابر مردم، ترك هرگونه تبعيض و تمايل به افراد مورد نظر است. از آنجايى كه عدالت سبب مى شود انسان حقوق اجتماعى را در ميان خود و ديگران عادلانه تقسيم كند، از اين جهت به آن انصاف گفته اند.

بیشتر تفاوت ها در بین موجودات لازمه نظام آفرينش و تابع قوانين «علّى و معلولىِ» حاكم بر آن و بر اساس حکمت الهی است. اگر قرار باشد اینگونه تفاوت های طبیعی در انسان ها وجود نداشته باشد و همه انسانها یک شکل و با ویژگی های یکسان خلق شوند، هرگز حیات و زندگی اجتماعی که کمال انسان محسوب می شود ادامه پیدا نمی کرد و مشکلات عدیده بیشتری را در پی داشت. البته آنچه سبب فضیلت و برتری برخی از افراد شده مسئولیّت ایشان را سنگین تر خواهد کرد.
درست است كه خداوند استعدادها را براى فعاليت هاى مختلف به طور متفاوت آفريده و درست است كه عواملى بيرون از اراده انسان در مسير زندگى او مؤثر است، ولى با اين حال يكى از عوامل بنيادى را نيز «تلاش و كوشش» انسان قرار داده است. بر این اساس تفاوت برخی از بندگان خدا در منزلت ها و اجرهای مختلف معلول «اعمال» آنها است و ارتباط مستقیمی با مراتب علم و عمل آنها و انجام تکالیف الهی دارد. در واقع توجهات و تفضلات الهی ریشه در عقیده و دانش و عمل و سعی خود انسان دارد و طبیعی است که برتری هایی که سعی و تلاش و عمل نیک خود انسان هم در آن دخیل است، از باب جزا و عدل نزد خدا ارزش داشته باشند.
 

از ديدگاه امام علي(ع)، از جمله وظایف امام ابلاغ مواعظ الهی به مردم، تلاش و کوشش در خیر خواهی و نصیحت جویی، احیای سنت پیامبر اکرم(ص)، اجرای حدود الهی نسبت به تمام مستحقین و پرداختن حقوق و سهم همگان از بیت المال است و از جمله وظایف مردم بالا بردن سطح معرفت و علم و آگاهی، کوشا بودن در عمل به دستورات خداوند و عمل به وظیفه مهم امر معروف و نهی از منکر است.

در كنار انگيزه هاى فطرى، طبیعى و اجتماعى مالکیّت، يك عامل انحرافى مهم ديگري به نام مالكيّت از طريق اعمال زور و تجاوز وجود دارد كه در طول تاريخ به اشكال مختلفى نمايان گشته است. بى شك اين نوع مالكيّت يك نوع مالكيّت نامشروع و انحرافى است كه سرچشمه استثمارها، تبعيض ها، جنگ ها و انواع نابساماني هاى اجتماعى بوده و هست كه از ريشه نامشروعى همچون «قدرت» سرچشمه گرفته است.

«عدالت» مفهوم وسيعى دارد كه همه اعمال نيك را در بر مى گيرد؛ با این حال عدالت داراى دو معنای عمده است:  معناى وسيع اين كلمه «قرار گرفتن هر چيز در جاى خويش» است و معناى ديگر عدالت «مراعات حقوق افراد» است. عدالت در مفهوم گسترده اسلامى اش از دادگرى فراتر است و به معناى ترك گناهان كبيره، و عدم اصرار بر صغائر آمده است.

نقطه مقابل عدالت، «ظلم» يعنى حق ديگرى را گرفتن و به خود اختصاص دادن، يا حق كسى را گرفتن و به ديگرى دادن، يا تبعيض قائل شدن. «ظلم» هنگامی که در برابر عدل در نظر گرفته شود، به معناى وسيع كلمه، آن است كه شخص يا كار يا چيزى را در موقعيتى كه شايسته آن نيست قرار دهند.

بُعد اجرایی و عملی نبوت که نیازمند تحمل و صبر در برابر مشقات فراوانی مانند تماس با تمامی مشکلات و اقشار گوناگون مردم و رهبری جنگ و مواجهه با چالش های رهبری جامعه است، با طبیعت آفرینش مردان که در ابعاد جسمی و روحی قوی ترند مناسبت تر است و برای همین انبیاء از میان مردان انتخاب شده اند و معاف بودن زنان از تکلیف سنگین و پرمشقت رسالت، نه تنها امری تبعیض آمیز نیست بلکه عین عدالت الهی است. ضمن اینکه این معافیّت بدان معنا نیست که زنان از درجات معنوی و مراتب کمال محروم اند و در قرآن نیز از زنانی مانند حضرت مریم نام برده شده که معصوم و تطهیرشده و مطیع خدا و هم صحبت فرشتگان و الگوی تمامی زنان و مردان بوده است.

اشاعره با مشاهده آفات و حوادث ناگوار و عجز از تفسير آنها عدالت خداوند را انكار كرده اند در حالی كه همه اينها فلسفه ای دارند و اینکه ما این موارد را بى عدالتى يا تبعيض مى پنداريم نتيجه محدوديت آگاهى ماست. اگر اين حوادث را در كنار مجموعه نظامات جهان قرار دهيم و قضاوت همه جانبه اى داشته باشيم، اجمالا به اين نتيجه مى رسيم كه اين امور داراى اسرارى است، هرچند ما از آن بى خبريم. ممكن است با گذشت زمان و پيشرفت علم، بخشى از اين اسرار فاش شود و بخش ديگر مستور بماند؛ لکن در تمام اين امور، سرّی نهفته است

«تبعيض» فرق گذاشتن ميان دو موجود در شرايط كاملا مساوى است؛ ولى اگر اعمال متفاوت بود يا انجام دهندگان فرق داشتند، تفاوت ميان آنها عين عدالت است؛ اين از نظر پاداش و كيفر. از نظر آفرينش نيز جهان آفرينش مجموعه اى است از موجودات متفاوت؛ چرا كه هر كدام وظيفه خاصى دارند و بايد استعدادها با آن هماهنگ باشد. در آفرينش نظام احسن تفاوت در استعدادها، ذوق ها و سليقه ها باعث مي شود تا هر كدام متناسب با كارى كه نظام خلقت بر دوش او گذارده آمادگى داشته باشد و الا همه چيز به هم مى ريزد و نظام احسنى نخواهد بود.

ایشان به فرماندار خود در مصر مي فرمايد: «بال هاى محبّت و حمايتت را با تواضع براى آنها بگستران، و در برابر همه متواضع باش، چهره خويش را براى آنها گشاده دار [و نسبت به همه خوب برخورد كن]، مساوات را در ميان آنها حتى در نگاه ها و مشاهده با گوشه چشم رعايت كن تا بزرگان و زورمندانِ كشور در نقض عدالت به نفع آنها طمع نورزند و ضعفا از عدالت تو مأيوس نشوند؛ زيرا خداوند از شما بندگان در مورد اعمال كوچك و بزرگ و آشكار و پنهان، بازخواست خواهد كرد، اگر كيفرتان كند شما استحقاق بيشتر از آن را داريد و اگر عفوتان نمايد او كريم تر است».