آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

انتقام به آن معناست که  شخص مثل همان ظلمى كه در حقش شده يا بيشتر از آن را مرتكب شود و ظالم را مؤاخذه نمايد. عفو، مفهومی ضد انتقام است؛ معنای آن، گذشتن از قصاص و غرامت و خسارت است. در حدیثی از امام صادق علیه السّلام در تعریف عفو می خوانیم: «حقيقت و تفسير عفو اين است كه از شخص گناهكار چشم‏ پوشى و اغماض كرده و به ظاهر او را مُلزَم به خطا و گناهش ننمایى و آنچه از اهانت و ضرر و ناراحتى به تو رسيده است، از صميم قلب ببخشى و علاوه بر اينها به او احسان و نيكى نيز بنمائى».

انتقام به آن معناست که شخص مثل همان ظلمى كه در حقش شده يا بيشتر از آن را مرتكب شود و ظالم را مؤاخذه نمايد.

انتقام اگر از مواردی که شرع اجازه داده، یعنی از مقابله به مثل، تجاوز كند، خواه این تجاوز از حدّ، در کم باشد یا در کیف عمل، حرام است. این گونه انتقام از نتایج غضب است. بنابراین هر انتقامى و هر گونه انتقامی جایز نيست. به تعبیر دیگر هر فعلى يا سخنى كه به صورت ظلم به انسان مى رسد، اگر در شريعت قصاص و غرامتى دارد، واجب است از آن حدّ تجاوز نشود. اگرچه در اينجا نیز عفو، افضل و نزديك تر به تقوا و پرهيزکارى است.

در روايتى از رسول اللّه صلّى الله عليه و آله آمده: «ألاَ إِنَّ خَيْرَ الرِّجالِ مَنْ كانَ بَطِيءَ الْغَضَبِ سَرِيعَ الرِّضَا وَ شَرُّ الرِّجَالِ مَنْ كَانَ سَرِيعَ اَلْغَضَبِ بَطِيءَ الرِّضَا...؛[1] بدانيد كه بهترين مردان آن است كه دير به خشم آيد و آسان خشنود شود و بدترين مردان آن است كه زود به خشم آيد و دير خشنود شود...».

عفو، مفهومی ضد انتقام است؛ معنای آن، گذشتن از قصاص و غرامت و خسارت است. در حدیثی از امام صادق علیه السّلام در تعریف عفو می خوانیم: «تَفْسِيرُ الْعَفْوِ أَنْ لَاتَلْزَمَ صَاحِبَكَ فِيمَا أَجْرَمَ ظَاهِراً وَ تَنْسَى مِنَ الْأَصْلِ مَا أُصِبْتَ مِنْهُ بَاطِناً؛[2] حقيقت و تفسير عفو اين است كه از شخص گناهكار چشم‏ پوشى و اغماض كرده و به ظاهر او را مُلزَم به خطا و گناهش ننمایى و آنچه از اهانت و ضرر و ناراحتى به تو رسيده است، از صميم قلب ببخشى و علاوه بر اينها به او احسان و نيكى نيز بنمائى».

هرگز كسى به مقام حقيقى عفو نمى رسد، مگر آنكه پروردگار متعال گناهانش را عفو فرموده و او را به خلعت كرامت و برگزيدگى خود زينت داده و از پرتو نور مبارك خود، او را بپوشاند. عفو و غفران از صفات خداوند عزيز است و آنها را در دل هاى بندگان مخصوص و انتخاب شده خود قرار مى دهد تا مانند حق تعالى با بندگان و افراد مردم با بخشش و گذشت رفتار كرده و با صفات و اخلاق الهى متخلق گردند.[3]

این نکته را نیز باید مد نظر قرار داد که عفو و گذشت در برخی موارد، حالتی انفعالی و از سرِ ضعف است. عفو زمانی ارزش پيدا می کند که از موضع قدرت باشد؛ حضرت امیرالمؤمنین علیه السّلام می فرماید: «أَوْلَى النَّاسِ بِالْعَفْوِ أَقْدَرُهُمْ عَلَى الْعُقُوبَةِ؛[4] شايسته ترين مردم به عفو، قادرترين آنها به مجازات است».

اینکه امام شایسته ترین مردم را قادرترین شان بر مجازات معرفی می کند به دليل اين است كه هرچه قدرت بر مجازات بيشتر باشد، عفو و گذشت اهميت بيشترى پيدا مى كند و هيچ كس نمى تواند بگويد اين عفو بر اثر ضعف و ناتوانى از مجازات بوده است.

عفو و گذشت، شخص خطاكار را به تجديد نظر در كار خود و جبران خطا وا مى دارد كه بركات آن بر كسى پوشيده نيست.[5]

منابع:

1. اخلاق اسلامی در نهج البلاغه (شرح خطبه متقين)

2.پيام امام امير المومنين (ع)