انسان در حال سجده همه چيز جز خدا را فراموش مى ‏كند، و خود را به او بسيار نزديك مى ‏بيند و بر بساط قرب او جاى مى‏ گيرد. اينكه امام معصوم (ع) دستور مى ‌دهد كه طالب حاجت به سجده برود و در سجده خدا را به محمد و آل محمد (ص) سوگند دهد كه نااميد باز نگردد، به‌ خاطر اين است كه نزديك ‌ترين حال بندگان به خدا، حالت سجده است كه خضوع كامل و جامع است. امام باقر (ع) مى‌ فرمود: «نزديك ‌ترين حال بنده به خداوند متعال اين است كه در سجده و گريان باشد».

در حقيقت يکی از آداب دعا اين است که بايد هنگام دعا خواسته ‌ها را يك به يك شمرد و تنها به دعا كردن كلى قناعت نكرد؛ چنانكه از امام صادق عليه السّلام نقل شده كه فرمود: «خداوند مى‌ داند بنده ‌اش چه حاجتى دارد، ولى دوست دارد بنده ‌اش حاجات خود را به طور مشروح عرضه دارد، بنابراين هنگامى كه دعا مى‌ كنى نام حاجت خود را ببر».

خداوند در آيات 7 تا 9 سوره غافر (انسان) می فرمايد: «فرشتگانى كه حاملان عرشند و آنها كه گرداگرد آن [طواف مى‏ كنند] تسبيح و حمد خدا مى‏ گويند و به او ايمان دارند و براى مؤمنان استغفار مى‏ نمايند * [عرضه مى‏ دارند] پروردگارا! آنها را در باغهاى جاويدان بهشت كه به آنها وعده فرموده‏ اى وارد كن، همچنين صالحان از پدران و همسران و فرزندان آنها را كه تو توانا و حكيمى * و آنها را از بديها نگاهدار، و هر كس را در آن روز از بديها نگاهدارى مشمول رحمتت ساخته‏ اى و اين است رستگارى بزرگ».

در اين آيات، حاملان عرش الهى راه و رسم دعا را به مؤمنان مى‏ آموزند: نخست تمسك به ذيل نام پروردگار (رَبَّنا). سپس او را به صفات جمال و جلالش ستودن و از مقام رحمت و علم بى پايانش مدد خواستن. سرانجام وارد در دعا شدن، و مسائل را به ترتيب اهميت خواستن و با شرائطى كه زمينه استجابت را فراهم مى‏ سازد مقرون ساختن. سپس دعا را با ذكر اوصاف جمال و جلال او و توسل مجدد به ذيل رحمتش پايان دادن. حاملان عرش الهی در اين دعا روى پنج وصف از مهم ترين اوصاف الهى تكيه مى‏ كنند ربوبيت، رحمت، قدرت، علم و حكمت او.

مفهوم آيه چنين است که: آنچه به انسان ارزش و قيمت در پيشگاه خدا مى‏ دهد، همان ايمان و توجه به پروردگار و بندگى او است. دعا وسيله مؤثرى است براى خودسازى و پيوند نزديكى است ميان انسان و خدا. دعا وسيله‏ اى است براى شناخت پروردگار و صفات جمال و جلال او، و هم وسيله‏ اى است براى توبه از گناه و پاك‏سازى روح، و هم عاملى است براى انجام نيكى ‏ها، و هم سببى است براى جهاد و تلاش و كوشش بيشتر تا آخرين حد توان. گذشته از همه دعا مى‏ تواند دريچه‏ اى باشد به سوى اميد پيروزى، و وسيله مؤثرى براى مبارزه با ياس و نوميدى. به همين دليل دعا به هنگام حوادث سخت و طاقت‏ فرسا به انسان قدرت و نيرو و اميدوارى و آرامش مى‏ بخشد، و از نظر روانى اثر غير قابل انكارى دارد.

روى آوردن به درگاه برگزيدگان خداوند بدان معنا نيست كه ما از خود آنها حل مشكل را مستقلًّا طلب كنيم. بلكه دست توسّل به سوى آنان مى ‏گشاييم تا ما را نزد خداوند مورد شفاعت قرار داده، براى حل مشكل ما از خداوند قادر مطلق چاره‏جويى كنند. ما معتقديم كه اين بزرگواران اگر كارى مى ‏كنند به اذن خداوند است.

معتقدان به دعا و توسّل، بزرگان و اوليا را شريك خدا نمى ‏دانند، بلكه آنها را به درگاه خداوند شفيع قرار مى ‏دهند. به عبارت ديگر، ما همان اعتقادى را داريم كه در آيه 110 سوره مائده، درباره حضرت مسيح عليه السلام آمده است. در اين آيه شريفه زنده كردن مردگان، شفاى بيماران، آفرينش پرندگان، همه به حضرت مسيح نسبت داده شده است؛ ليكن همه آنها با اذن و دستور خداوند متعال بوده است.

شيعه نيز جز اين نمى ‏گويد. او معتقد است كه بزرگان و اولياى دين، مى ‏توانند به اذن و دستور خداوند كارهايى را كه ديگران از انجام آن عاجزند، انجام دهند. بنابراين دعا و توسّل شيعه، نه شرك است و نه كفر.

واژه دعا در قرآن به معانى مختلفى آمده است: 1. دعا به معنى «عبادت»، مانند آيه 18 سوره جن «فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً». هر مسلمانى مى‏ داند «دعا» به اين معنى، مخصوص خدا است. 2. دعا به معنى «فراخواندن» به سوى چيزى، مانند آنچه در مورد پيامبر اسلام (ص) آمده است كه خداوند مى‏ فرمايد: «ادْعُ إِلى‏ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ». بديهى است اين دعا و فراخوانى عين ايمان مى‏ باشد.

3. دعا به معنى «تقاضاى حاجت» كه گاه از طريق عادى است، مانند «وَ لا يَأْبَ الشُّهَداءُ إِذا ما دُعُوا؛  هنگامى كه از «شهود» دعوت براى اداى شهادت شود، نبايد امتناع كنند». اين فراخوانى در امور عادى است و به يقين اگر كسى آن را انجام دهد، كافر نمى‏ شود. گاه از طرق غير عادى است كه اين بر دو قسم است: گاه با اعتقاد استقلال غير خدا در تأثير است، که اين قسم شرك است؛ زيرا مستقلّ در تأثير، تنها خداست. امّا درقسم دوّم در حالی که دعا کننده مسبّب الاسباب را خدا مى‏ داند، ولى با توسّل به اولياء اللَّه از آنها مى‏ خواهد كه نزد خدا براى او تقاضاى حاجتى كنند.

قرآن مجيد مى‏ گويد: «بنى اسرائيل نزد موسى آمدند و از او تقاضا كردند كه از خداوند غذاهاى متنوّعى - غير از منّ و سلوى - براى آنها بخواهد». موسى هرگز به آنها ايراد نكرد كه چرا مرا با خطاب يا موسى! فرا خوانديد و چرا مستقيماً خودتان از خدا نخواستيد و اين شرك و كفر است. بلكه تقاضاى آنها را از خدا خواست و اجابت شد.

دعا يکی از ويژگى های مهم عباد الرّحمن است؛ خداوند مهربان ويژگى مذكور را چنين توصيف مى‏ كند: «وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ‏ لَنا مِنْ‏ أَزْواجِنا وَ ذُرِّيَّاتِنا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقِينَ إِماماً؛  و [عباد الرّحمن] كسانى [هستند] كه مى‏ گويند: "پروردگارا! از همسران و فرزندانمان مايه روشنى چشم ما قرار ده و ما را براى پرهيزگاران پيشوا گردان!"». جمله «يقولون» كه به صورت فعل مضارع آمده، دلالت بر مداومت عباد الرّحمن بر دعا و تضرّع دارد. آنها همانند برخى از انسانهاى ضعيف ‏الايمان نيستند كه به هنگام گرفتارى و مشكلات به خدا روى آورند، و هنگامى كه نيازشان بر طرف شد خداوند را به فراموشى بسپارند؛ بلكه همواره از خداوند، خانواده‏اى صالح و شايسته مى ‏طلبند.

دعا مسئله بسيار مهمّى است كه در آيات قرآن و روايات معصومان عليهم السلام به گونه گسترده‏ اى مطرح شده است. از آيات و روايات استفاده مى‏ شود كه دعا نه تنها عبادت است، بلكه از برترين عبادتها به شمار رفته است. دعا هم عبادت است؛ و هم باعث اعتناى خدا به انسان؛ و هم وسيله تقرب بنده به مولاست. دعا در درگاه خداوند هرچند عبادتى است بى ‏رنج و زحمت، ليكن از كلمات گهربار پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله درمى‏ يابيم كه در نزد خداوند جايگاهى بس عظيم دارد كه متأسّفانه، انسان‏ ها به جهت سهل و آسانى آن كمتر بدان توجّه دارند.

از مجموعه رواياتی که از ائمّه عليهم السلام وارد شده است، به دست مى‏ آيد كه وعده الهى در مورد مستجاب شدن دعاها بى ‏قيد و شرط نبوده است؛ بلكه دعا داراى شرايطى است كه دعاكنندگان بايد شرايط دعا راتحصيل، و موانع آن را از سر راه خود بردارند:   شرط اوّل اجابت دعا، شناخت صفات جلال و جمال و فعل و اسماء الله الحسنى است كه هر كس بايد به اندازه توان خود اين شناخت را به دست آورد. دومين ‏شرط اجابت دعا، نيّتِ‏ صادق و پاك و قلب با اخلاص و بدون ريا است. سومين ‏شرط تغذيه حلال است؛ تغذيه حلال نه تنها در دعا مؤثّر است، بلكه در تمام عبادت ‏هاى انسان نيز تأثير دارد. چهارمين شرط اجابت دعا، حضور قلب است.

خداوند در آیات 55 و 56 سوره اعراف می فرمايد: «پروردگار خود را از روى تضرع و در پنهانى بخوانيد [و از تجاوز دست برداريد كه] او متجاوزان را دوست نمى‏ دارد. * و در زمين فساد مكنيد بعد از آنكه اصلاح شده است، و او را با بيم و اميد بخوانيد [بيم از مسئوليت ها و اميد به رحمتش، و نيكى كنيد] زيرا رحمت خدا به نيكوكاران نزديك است».   در اين دو آيه، اشاره به پنج قسمت از شرائط قبولى دعا شده است: نخست اينكه از روى تضرّع و در پنهانى باشد؛ ديگر اينكه از حد اعتدال تجاوز نكند؛ سوم اينكه با توليد فساد و تبهكارى همراه نگردد؛ چهارم اينكه توأم با بيم و اميد متوازن باشد؛ پنجم اينكه با نيكوكارى توأم گردد.