در بسيارى از گفتارها و نوشتارهای علماى اخلاق و بزرگان اسلام، «صبر» به سه شاخه تقسيم شده است:

1. صبر بر اطاعت؛   2. صبر بر معصيت؛   3. صبر بر مصيبت.

بزرگان اخلاق، اين تقسيم سه گانه را از روايات اسلامى گرفته اند؛ همانند روايتى كه از پيامبر اسلام (ص) نقل شده است: «الصَّبْرُ ثَلَاثَةٌ: صَبْرٌ عِنْدَ الْمُصِيبَةِ، وَ صَبْرٌ عَلَى الطَّاعَةِ، وَ صَبْرٌ عَنِ الْمَعْصِيَةِ».

 اين گناهان، گناهان واقعى نبود، بلكه گناهانى بود پندارى در افكار و باور مشرکان. اگر رابطه آمرزش اين گناهان را با مساله «فتح حديبيه» در نظر بگيريم، مطلب كاملا روشن است. مشركان مكه، چه قبل از هجرت و چه بعد از آن، ذهنيات نادرستى در باره اسلام و شخص پيامبر (ص) داشتند كه پيروزيهاى بعد بر همه آنها خط بطلان كشيد. مراد از اين گناهان، تمام نسبت هاى ناروا و گناهانى است كه مشرکان به زعم خود در «گذشته» و «آينده» به پيغمبر اكرم نسبت مى دادند. اگر اين پيروزى بزرگ نصيب نشده بود، تمام اين گناهان را قطعى مى پنداشتند، ولى با حصول اين پيروزى هم نسبت هاى نارواى گذشته برچيده شد، و هم آنچه ممكن بود در آينده نسبت دهند.

قرآن کریم سلیمان را یکی از انبیاء بزرگ و بندگان نیک خداوند معرفی می کند که در عین حال زمامدار مقتدری بود و داستان ایشان و ملکه سبأ نمونه ای از مبارزه ایشان با شرک است. اما در تورات کنونی سلیمان مردی هوس باز معرفی می شود که صدها زن از قبایل و اقوام مختلف داشت. در تورات سلیمان مردی معرفی می شود که به خاطر ازدواج با زنان مشرک، به مذهب آنان تمایل پیدا کرده و حتی دستور داده بود بتکده ای برای بتهای آنان ساخته شود و به کیفر چنین عصیانی، از طرف خداوند، با خلع شدنش از قدرت و حکومت مجازات شد.

علماى اخلاق نخستين گام براى تهذيب اخلاق را «توبه» شمرده اند. در مكتب اسلام، از تمام آلودگان به گناه دعوت شده است كه براى اصلاح خويش از اين باب رحمت الهى وارد شوند. اين حقيقت در سخنان امام سجاد(ع) در مناجات تائبين چنین بيان شده است: «معبود من! تو كسى هستى كه به روى بندگانت درى به سوى عفوت گشوده اى و نامش را توبه نهاده اى، و فرموده اى باز گرديد به سوى خدا و توبه كنيد، توبه خالص! حال كه اين در رحمت باز است، عذر كسانى كه از آن غافل شوند چيست؟».

علت اين كه شيطان گناه كرد؛ اما ملائكه گناه نمي كنند اين است كه شيطان از جن است؛ او در بين فرشتگان بود ولي فرشته نبود. شيطان، خود به خداوند گفت: مرا از آتش خلق كردي، خدا هم او را تكذيب نكرد و اصل اينكه جنّ از آتش خلق شده در قرآن مورد تأييد است. پس فرشته معصيت نمي كند ولي جن، مانند انسان مختار است، لذا گاهي اطاعت دارد و گاهي هم عصيان از او سر می زند.

امام علی(ع) عصیان بنده در برابر خداوند را اینگونه به تصویر می کشد: «تصور كن در همان هنگام كه تو از خداى خود روى مى گردانى او [با دادن انواع نعمتها] به تو روى مى آورد، تو را به خويش فرا مى خواند و در زير پوشش فضل و رحمتش قرار مى دهد در حالى كه تو به غير او روى مى آورى، به خدا، اگر اين وضعى كه تو با او دارى (عصيان در مقابل محبّت خداوند) در ميان دو نفر كه در نيرو و توان مساوى بودند وجود داشت تو نخستين كسى بودى كه خود را به سبب اخلاق ناپسند و كردار بد نكوهش مى کردی [چه رسد به اینکه او خداست و تو بنده]».

هر کس سوره «حجرات» را بخواند، به عدد تمام کسانى که خدا را اطاعت یا عصیان کرده اند، ده حسنه به او داده مى شود و نیز اگر هر شب یا هر روز بخواند، از زائران پیامبر(ص) خواهد بود.

منظور از «ظالم» در آیه 124 سوره بقره، کسى است که ولو در یک لحظه از عمر خود - هرچند در گذشته - موصوف به این صفت بوده باشد. در حقیقت خداوند با این بیان مى خواهد این حقیقت را براى ابراهیم(ع) بیان کند که مقام امامت به قدرى والا است که تنها کسانى شایسته این موهبت بزرگ هستند که در تمام عمر از هرگونه شرک و کفر و گناه و عصیان، پاک و به تعبیر دیگر «معصوم» باشند.

در آیه 115 و 121 سوره طه، نسبت «نسیان» و «عصیان» به آدم (ع) داده شده، امّا هیچ یک از این دو خطا با مقام عصمت انبیاء که مصونیّت از گناه و خطا و نسیان است سازگار نیست. براى حلّ این مشکل سه تفسیر را مى توان پذیرفت: 1- نهى آدم آزمایشى بوده. 2- نهى آدم نهى ارشادى بوده نه مولوی. 3- عمل آدم ترک اولى بوده، و منظور از آن عملى است که ترکش از انجامش بهتر است.

آدم(ع) مرتکب گناه نشد و این با توجه به عمل او یعنی خوردن میوه ممنوعه قابل فهم است. عصیان آدم به معنای ارتکاب گناه نبود و نهی الهی نهی تحریمی نبود بلکه نهی ارشادی بود، اما با توجه به مقام والای آدم(ع)، و جایگاه مقرب او، این کار مکروه یا هر ترک اولی دیگری نیز دور از انتظار است و گناهی نسبی در حق او تلقی می شود.