آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

بررسی مهم‌ترین ادلۀ روایی وهابیت در شرک‌انگاری "استعانت از غیرخدا"

وحید خورشید

مقدمه

برخورد مملوّ از تعصّب و نوع برداشت و تفسیر به رأی روایات اهل‌سنت و مصادرۀ آن‏ها توسط وهابیان، چیزی نیست که از دید محقّقان پوشیده باشد. آنان برای این‏که بتوانند برای عقاید خود اصل و اساسی بتراشند، برخی از روایات و مطالب کتب مهم اهل‌سنت را به نفع خود مصادره کرده، به عنوان تفسیر صحیح منتشر نموده ‏اند تا بین مردم چنین القا کنند که تفکرات و مبانی آن‏ها برگرفته از روایات و متون دینی اهل‌سنت است. از جملۀ این موارد، مصادره و تحریف معنوی روایت: «وَ إذَا سَأَلتَ فَلتَسأَلِ اللهَ وَ إذَا استَعنتَ فَاستَعِن بِاللهِ» به نفع خود می‏باشد. آنان با تفسیر این روایت به نفع خود، تلاش کرده ‏اند ثابت کنند مدلول این روایت این است که امور خارج از قدرت عادی بشر، مانند شفا دادن و حاجت دادن، مخصوص خداوند است و نباید از دیگران در این‏باره کمک خواست و طبق این روایت، کمک خواستن از دیگران شرک است.

این مقاله در پی واکاوی روایت مورد استناد وهابیت است تا ثابت کند که برداشت وهابیت از این روایت، برداشتی کاملاً اشتباه بوده، ادعای آن‏ها را ثابت نمی‏کند. در این خصوص مقاله‏ ای تحت عنوان «آیا پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) از کمک خواستن به غیر الله نهی کرده است؟» از همین نویسنده در سایت‏های مختلف، به ویژه «الوهابیّة» به صورت مختصر منتشر شده است. 

وهابیت و اتهام شرک به مسلمانان

وهابیت با استناد به روایتی از پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) استعانت را مخصوص خدا دانسته، استعانت به غیر خدا (چه زنده، چه مرده) در مسائلی که مربوط به تصرّف در تکوین باشد را جزء امور مالایقدر[1] محسوب کرده، یاری‏ خواهان در این خصوص را به شرک اکبر متّهم کرده ‏اند؛ اما ابتدا اصل روایت نقل می‏شود و در ادامه برداشت و استناد وهابیت به این روایت در شرک‏ انگاری کسانی که از غیرخدا کمک می‏خواهند، نقل خواهد شد.

«احمد بن حنبل» روایت مورد استناد وهابیان را به این صورت نقل کرده است: «...عبداللَّه بن عبّاس انّه حدثه انه ركب خلف رسول اللَّه صلّى الله عليه و سلّم يوماً، فقال له رسول اللَّه صلى الله عليه و سلّم: يا غلام! إنّي معلّمك كلمات احفظ اللَّه يحفظك احفظ اللَّه تجده تجاهك و إذا سأَلْت فلْتسأَل اللَّه و إذا استعنت فاستعن باللَّه و اعلم انّ الأُمة لو اجتمعوا على أن ينفعوك لم ينفعوك الا بشيء قد كتبه الله لك، و لوِ اجتمعوا على أن يضرّوك لم يضرّوك الا بشيء قد كتبه الله عليك رفعت الأَقلام و جفّت الصّحف»؛[2] (ابن عباس می‏گوید: روزی پشت سر پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) بر مرکب سوار بودم که حضرت به من فرمودند: ای پسر! چند سخن به تو تعلیم می‏دهم: الله را حفظ کن (خداوند را در نظر داشته باش) تا تو را حفظ کند. به یاد خدا باش، او را در برابرت می‏یابی. اگر چیزی می‏خواهی، از خدا بخواه! و اگر یاری می‏جویی، از الله بجوی و بدان که اگر تمام مردم جمع شوند تا به تو نفعی برسانند، نمی‏توانند، مگر چیزی را که خدا برایت نوشته است و اگر همه جمع شوند تا به تو ضرری برسانند، نمی‏توانند، مگر آنچه خدا برایت نوشته و مقدّر کرده است. قلم‏ها برداشته شده و صحیفه خشک گردیده).

وهابیان با استناد به این قسمت از روایت که «و إذا اسْتَعَنْتَ فَاسْتَعِنْ بِاللَّهِ» می‏گویند که فقط از خدا باید استعانت جست و نباید از اولیا و سایر بندگان خدا بر چیزی که قدرت ندارند، کمک خواست؛ زیرا این کار عبادت غیرخدا و شرک است.

«محمد بن عبدالوهاب» نیز استعانت از غیرخدا را عبادت غیرخدا و شرک دانسته، یکی از ادلۀ خود را همین روایت آورده است.[3] در کتاب «الدرر السَّنيّة في الأجوبة النَّجديّة» که از مهم‏ترین کتب وهابیت به ‏شمار می‏رود، این روایت چنین مورد استناد قرار گرفته است: «و من أنواع العبادة: الاستعانة... و قال النّبي -صلى الله عليه و سلّم- لابن عباس: ...إذا استعنتَ فاستعن بالله...»[4]. هم‏چنین «بن باز» در این خصوص می‏گوید: عبادت تنها حق خدا بوده، خداست که از او طلب یاری و استغاثه می‏شود؛ اما استعانت به مخلوق، اگر زنده و حاضر و مقدور او باشد، ایرادی ندارد، مانند این‏که به او بگویی ماشینم را تعمیر کن یا در تعمیر خانه کمکم کن. این نوع کمک خواستن اشکالی ندارد؛ زیرا او حاضر بوده و سخنت را می‏شنود؛ اما درخواست و استغاثه از اموات، سنگ، بت، درختان یا جنّ، این کفر اکبر و شرک عظیم است.[5]

«ابن عثیمین» نیز به صورت مفصل بعد از نقل ادلۀ قرآنی و روایی «محمد بن عبدالوهاب» در خصوص اثبات این‏که استعانت در امور «ما لا یقدر علیه الا الله»[6] فقط مخصوص خداوند است و از بنده نمی‏شود استعانت جست، به شرح و تبیین سخنان مؤسس وهابیت پرداخته، ابتدا استعانت را به استعانت‏ های مشروع و غیرمشروع تقسیم می‏کند، سپس استعانت را از حیث دیگری پنج قسم می‏داند:

1. استعانت از خداوند: وی این استعانت را در راستای کمال تواضع بنده نسبت به خداوند، تفویض امر به خدا و اعتقاد به کافی بودن خداوند دانسته است و این قسم را مختص خدا می‏داند؛

2. استعانت از مخلوق در اموری که خلق بر آن قدرت دارند. در این مورد نیز باید استعانت طبق «وَ تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوَى» در خصوص اموری نیکو و غیرمعصیتی باشد، والا اگر استعانت در امور معصیتی باشد، حرام است؛

3. استعانت از شخص حاضر زنده که قدرت بر انجام کاری را ندارد، مانند کمک خواستن از شخص ضعیف تا بار سنگینی را بردارد. این استعانت، کار لغوی است؛

4. استعانت از اموات، مطلقا و به شخص زنده در امور غایبی که آن شخص مباشرتاً بر آن قدرت ندارد، این شرک می‏باشد؛ زیرا لازمۀ این استعانت، معتقد شدن به تصرّف خفی در تکوین است؛

5. استعانت از اعمال و احوالاتی که محبوب خداست که طبق آیۀ «اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلَاةِ» مشروع می‏باشد.[7] 

آنچه مورد بحث این مقاله می‏باشد، قسم چهارم است که توسط: محمد بن عبدالوهاب، بن باز، ابن عثیمین و دیگر وهابیان شرک دانسته شده؛ زیرا معتقدند این امور مربوط به تصرّفات تکوینی (ما لا یقدر الا الله) می‏باشد که مختص خداوند است. دلیل آن‏ها در این خصوص آیۀ: «ايَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ» و روایت نبوی «إذا استعنت فاستعن بالله» و ادلۀ دیگر مي‏باشد.

نقد و بررسی استناد وهابیان به روایت پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم)

با واکاوی روایت[8] مورد استناد وهابیت و با کنار هم قرار دادن آن در کنار روایات و قرائن دیگر، مشخص می‏شود آن چیزی که وهابیت برداشت کرده ‏اند، خلاف واقع و اشتباه بوده، حتی در تضاد با متون دینی است.

1. مناط شرک در مسئلۀ استعانت در اندیشۀ وهابیت

وهابیت در خصوص مسئلۀ استعانت، استغاثه و طلب حاجت از انبیا و اولیا، امور را به دو دستۀ کلی تقسیم می‏کنند:

الف) امور «ما لا یقدر علیه الا الله»؛

ب) امور «ما یقدر علیه غیرالله».[9]

از نگاه وهابیت، اگر شخصی در امور «ما لا یقدر علیه الا الله»[10] به غیرخدا امید داشته باشد[11] یا به غیرخدا استغاثه و استعاذه کند یا چیزی از غیر خدا بطلبد،[12] در جرگۀ شرک وارد شده، مشرک محسوب می‏شود.[13] 

بنابراین، می‏توان ادعا نمود که از نگاه وهابیت، مناط شرک، دخالت دادن غیرخدا در امور «ما لا یقدر علیه الا الله» است. در حالی که مناط شرک در مستقل دانستن مخلوقین یا اعتقاد به الوهیت و ربوبیت مخلوقین می‏باشد. به عبارت دیگر، در صورتی که شخصی با استغاثه و استعانت از غیرخدا، برای مخلوق مقام الوهیت یا ربوبیت قائل شود، در این صورت گرفتار شرک شده است، و الا اگر چنین قصدی نداشته باشد، به چه دلیل مشرک محسوب شود؟

سجده از بارزترین مصادیق عبادت خداست؛ اما سجده برای غیر الله، در صورتی عبادت غیرالله و شرک شمرده می‏شود که به همراه اعتقاد به ربوبیت و الوهیت آن مسجود باشد. چنان‏که قرافی مالکی (متوفای 684ق) در این‏باره می‏نویسد: «أنّ سجود من سجد للأصنام لم يسجد لها لمجرّد التّذلّل و التّعظيم بل لذلك مع اعتقاد أنّها آلهة وأنّها شركاء لله تعالى، ولو وقع مثل ذلك مع الوالد أو العالم أو الوليّ لكان ذلك كفراً، لا شكّ فيه؛ و أما إذا وقع ذلك أو ما في معناه مع الوالد لمجرّد التّذلّل و التّعظيم لا لإعتقاد أنّه إله و شريك لله عزّوجلّ فلا يكون كفراً و إن كان ممنوعاً سدا للذّريعة»؛[14] (مشرکین که به بت‏ها سجده می‏کنند، صرفاً برای تعظیم آن‏ها این کار را انجام نمی‏دهند؛ بلکه تعظیم آنان همراه با اعتقاد به الوهیت بت‏هاست و اين‏كه شريك خداوند هستند. اگر این کار با چنین اعتقادی برای پدر و مادر انجام شود نیز، قطعاً کفر است؛ اما چنانچه کسی صرفاً به جهت تعظیم پدر و تذلل در مقابل او، بدون اعتقاد به الوهیت و بدون شریک قرار دادن آنان با خدا، بر او سجده کند، کفر محقّق نمی‏شود. هرچند انجام چنین عملی ممنوع است).

«شوكاني» نیز در این خصوص می‏نویسد: «وَ أمّا قولُهُ: وَ مِنهَا السُّجود لِغيرِ اللهِ فلابدّ مِن تقييده بأن يكون سجوده هذا قاصداً لربوبيّة مَن سَجَد لَهُ فإنَّهُ بِهذَا السُّجودِ قَد أشرَك بِاللهِ عزَّوجلَّ وَ أثبتَ معهُ آلاها آخر و أما إذا لم يقصد إلاّ مجرّد التَّعظيم كما يقعُ كثيراَ لِمن دخَل علَى مُلوك الأعَاجم أنّه يُقبَّلُ الأرضَ تَعظيماً لَه فليس هذا مِن الكُفرِ فِي شيءٍ»؛[15] (سجده بر غیر خدا در صورتی منجر به شرک می‏شود که با اعتقاد به ربوبیت مسجود انجام شود؛ اما اگر صرفاً به جهت تعظیم بر غیر خدا سجده شود، کفر واقع نمی‏شود).

بنابراین، اگر کسی با طلب حاجت و استعانت از غیرخدا، شئون الوهیت و ربوبیت را برای او ثابت کند، در این صورت چون قائل به استقلال در انجام امور از سوی او شده، گرفتار شرک شده است؛ زیرا شأن ربوبیت و الوهیت تنها با مستقل دانستن آنان در طلب حاجت محقّق می‏شود، نه با نسبت دادن؛ اما اگر چنین اعتقادی نداشته باشد، چنین شخصی مسلمان بوده، گرفتار شرک نشده است. بنابراین، آنچه در مشرک شدن دخالت دارد، اعتقاد و نیّت است و به تقسیم بر ما یقدر و ما لا یقدر ربطی ندارد.

2. استعانت غیراستقلالی و در طول استعانت از خدا

گفته شد که روایت مورد استناد وهابیان، نفی استعانت از غیرخداوند، حتی در امور تکوینی نمی‏کند؛ بلکه ثابت می‏کند اصل استعانت باید از خداوند باشد. چنان که در قرآن آمده است: «اياك نستعین» در اين آيه کمک خواستن را منحصر در خدا دانسته است؛ اما در آيۀ ديگر مي‏فرمايد: «وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ»[16]  يعنی خداوند امر به کمک خواستن از صبر(روزه) و نماز مي‏کند. آيا مي‏شود گفت که این آیه با آيۀ «اياک نستعين» منافات دارد؟ شكي نيست كه خداوند، انسان را كافي است؛ اما استمداد جستن از انبيا و اولیا در طول استمداد از خداست و این مدد خواستن، در مقابل یاری و استعانت از خداوند نيست؛ بلكه آن بزرگواران هم از نيرويي كه خداوند در اختيار آن‏ها قرار داده است، استفاده مي‏كنند و در حقيقت از يك‏جا سرچشمه گرفته است، پس منحصر كردن استعانت به خداوند، هرگز با استعانت از اسبابی که خود خداوند اجازه داده است و در عرض کمک خواستن از خداوند نیست، منافاتى ندارد.

روایت «وَ إذا اسْتَعَنْتَ فَاسْتَعِنْ بِاللَّهِ» نیز نفی استعانت غیراستقلالی نمی‏کند؛ بلکه حاکی از آن است که اصل تمام استعانت‏ ها به خداوند برمی‏گردد؛ اما این روایت، نفی استعانت باذن الله و غیراستقلالی نمی‏کند. به‏ علاوه، در برخی روایات تصریح شده است که در کارهای عادی نیز تنها باید از خدا کمک گرفت؛ اما این نوع روایات تصریح دارند که اعتقاد ما باید چنین باشد که در تمام کارها (چه بزرگ و چه کوچک)، باید قدرت و مؤثر حقیقی را خداوند بدانیم و کارها را به غیر الله نسبت ندهیم. چنان که آمده است:

«قال رسول الله صلى الله عليه و سلّم: ليسئلن أحدكم ربّه حاجته أو حوائجه كلّها حتّى يسأله شسع نعله إذا انقطع و حتى يسأله الملح»؛[17] (پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) ‌فرموده ‏اند: تمام نيازهاى خود را از پروردگارتان بخواهيد، حتى بند كفش خود را كه بريده شده یا نمک (غدایتان) را). این روایت که «هیثمی» آن را معتبر دانسته،[18] نشان می‏دهد حتی در کارهای کوچک نیز باید خدا را بخوانیم، نه فقط در کارهای بزرگ. اگر مبنای وهابیت درست باشد، در کارهای کوچک هم، اگر از غیر الله کمک خواسته شود، منجر به شرک می‏شود، و الا کوچکی کار باعث رفع شرک بودن آن نمی‏شود.

گذشته از این، بزرگان اهل‌سنت نیز ذیل روایت مورد استناد وهابیت، تأکید دارند که این نوع روایات -که استعانت را مختص خدا دانسته ‏اند- نفی استعانت غیراستقلالی از غیر الله را نمی‏کند. «شاه فضل رسول قادری» حنفی در ردیه ‏اش بر وهابیت، در بحث استعانت به غیر الله با اذن الهی می‏نویسد: «بدان که همانا استعانت به غیر خداوند و خواندن غیرخدا به دو صورت است: یکی خواندن غیر خداوند به صورت مستقل در تأثیر و ایجاد باشد که شکی در آن نیست این نوع خواندن، شرک است. دومین صورت این باشد که خواندن غیر خداوند به صورت کمک‏ خواهی و ارشاد به صورت تدبیر و شفاعت یا دفع شرّ باشد، در این صورت شبهه ‏ای نیست که این استعانت و خواندن غیر خدا، شرک نیست؛ زیرا در احادیث وارد شده است: ای بندگان خدا! کمکم کنید و ای محمد! من به وسیلۀ تو سوی خداوند روی آورده ‏ام».[19]

بنابراین، اگر کسی از غیرخدا، با اعتقاد به عدم استقلال او کمک بخواهد، نه ‏تنها شرک نیست؛ بلکه جایز است. چنان‏که بزرگان اهل‌سنت نیز این نوع از استعانت به بندگان را جایز دانسته ‏اند. از جمله «صالحی شامی» در این خصوص می‏نویسد: «بدان که همانا استعانت و شفاعت‏خواهی به نبیّ(صلی الله علیه واله وسلم)، جاه و برکت او به سوی خداوند، از فعل انبیا و سیرۀ سلف صالحین است که در حال حیات و بعد از مرگ و عرصۀ قیامت واقع شده است. این چیزی است که اجماع بر آن اقامه شده و روایات در این خصوص متواترند».[20] 

تصرّفات تکوینی انبیا و  اولیا(علیهم السلام)

وهابیت تصرّفات تکوینی اولیای الهی و صالحان در این دنیا را انکار کرده، می‏گویند: آن‏ها قدرت تصرّف در ملکوت آسمان و زمین را ندارند، مگر به‌حدی که خداوند به آنان قدرت بدهد.[21] در خصوص استعانت نیز بعد از نقل روایت مذکور، بر این امر پافشاری می‏کنند که انبیا، اولیا و صالحان، توانایی تصرّف تکوینی ندارند تا بشود از آنان کمک خواست و این قدرت فقط مخصوص خداست و اگر کسی این را قبول نکند، قدرت خدا را به بشر سرایت داده است و این شرک می‏باشد.

از آنجا که وهابیان قدرت را به «ما لا يقدر علیه الا الله» و «ما یقدر علیه غیر الله» تقسیم می‌کنند، پس قدرت تصرّفِ اولیا و صالحان را به «ما یقدر علیه غیر الله» منحصر می‌سازند و تصرّف آنان در تکوین را «ما لایقدر علیه الا الله» می‌دانند که اولیا نسبت به آن قدرت ندارند؛ بلکه فقط در ید قدرت خداوند است. از این باب تصرّفات تکوینی آن‏ها را حتی در زمان حیات‏شان قبول ندارند؛ زیرا آن را « ما لایقدر علیه الا الله» می‌دانند که اولیا توانایی آن را ندارند.[22]

در پاسخ به این ادعای وهابیان باید گفت: انسان به‌تنهایی و بدون اذن خدا، قادر به انجام هیچ کاری، حتی کارهای عادی نیست، پس تقسیم این قدرت داشتن به «ما لا يقدر علیه الا الله» و «ما یقدر علیه غیر الله» صحیح نیست. با دقت در آیات قرآن، این حقیقت روشن می‌شود که انسان، تنها با اذن خدا قادر بر انجام کارهاست، چنان که: «وَإِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْنِي فَتَنْفُخُ فِيهَا فَتَكُونُ طَيْرًا بِإِذْنِي»[23] و در جای دیگر آمده است: «لَا تَقُولَنَّ لِشَيْءٍ إِنِّي فَاعِلٌ ذَلِكَ غَدًا إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ».[24] 

طبق این آیات، انسان در هیچ کاری مستقل از خدا نیست و تا زمانی که خدا نخواهد، توان هیچ کاری (عادی و غیرعادی) را ندارد. معیار و ملاک صحیح در فرق بین فعل خالق و مخلوق، استقلال و عدم استقلال یا اذن و غیراذن است. خداوند در انجام افعالش مستقل بوده، نیازمند اذن کسی نیست، در حالی که مخلوقات در انجام امور عادی و غیرعادی، نیازمند اذن و ارادۀ خداوند هستند. بنابراین، اگر فعلی، هرچند غیرعادی که از قدرت بشرِ عادی خارج باشد، توسط فردی صالح یا اولیای الهی، با این اعتقاد که خداوند به آن شخص چنین قدرتی و اذن داده است، انجام شود، امری ممکن بوده، مستوجب شرک نیست؛ زیرا فاعل بالاستقلال و حقیقی، خداوند است و فعل اولیا و صلحا غیراستقلالی می‏باشد. آن‌‌کس که به همه قدرت می‌دهد، خداوند است و هیچ مخلوقی به صورت استقلالی و بدون اذن خداوند، توان انجام هیچ کاری را ندارد.

با این توضیح، دیگر جایی برای تقسیم افعال به «ما یقدر» و «ما لا یقدر» وجود ندارد؛ زیرا فعلی که در توان انسان عادی یا ولیّ خدا باشد یا در توان آن‏ها نباشد، در هر دو غیر استقلالی و وابسته به خداوند است. با این بیان، مسئلۀ استغاثه، استعانت و طلب حاجت از اولیا نیز ایرادی ندارد؛ زیرا مسلمانان هنگام حاجت‌خواهی و استعانت از آنان، قدرت اولیا را در عرض قدرت خداوند قرار نمی‌دهند؛ بلکه اعتقاد دارند خداوند به آن‏ها قدرتی داده است که می‌توانند حاجات مردم را برآورده کنند. بنابراین، شرکی در کار نیست.

مواردی از تصرّفات در امور تکوینی

تصرّفات در تکوین، مختصّ خداوند نیست؛ بلکه ملائکه،[25] انبیا،[26] اولیا و... نیز دارای تصرّفاتی هستند که فرد عادی، قدرت انجام آن را ندارد. یکی از این موارد که در قرآن ذکر شده، جریان استعانت حضرت سلیمان(علیه السلام) از یاران انسی و جنّی است. حضرت برای اثبات نبوّت خود[27] از اصحابش خواست که تخت بلقیس را -که در جای خیلی دوری(یمن) بود، برای او حاضر کنند و فرمود: «يا أَيُّهَا الْمَلَؤُا أَيُّکُمْ يَأْتيني‏ بِعَرْشِها قَبْلَ أَنْ يَأْتُوني‏ مُسْلِمينَ»[28] حضرت با این درخواست که در حیطۀ قدرت بشر عادی نبود، خواست قدرت خویش را نشان داده، بر ملکۀ سبا نبوّت خود را ثابت کند. عفریتی از جنّیان پاسخ داد: «أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقَامِكَ وَإِنِّي عَلَيْهِ لَقَوِيٌّ أَمِينٌ»؛[29] (من آن را پيش از آن كه از جای خود برخيزى، براى تو مى‏آورم و بر اين [كار] سخت توانا و مورد اعتمادم)؛ ولی آصف بن برخيا، وزیر حضرت سلیمان(علیه السلام) پاسخ دادند: «أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ»؛[30] (کسی که دانشی از کتاب آسمانی داشت، گفت: پیش از چشم بر هم زدنی، آن را نزد تو خواهم آورد!) از این در خواست حضرت و پاسخ جن و آصف، استفاده می‏شود ایشان از حضار چیزی را خواست که از توانایی فرد عادی خارج بود.

حال آیا کسی می‏تواند بگوید که حضرت سلیمان(علیه السلام) استعانت از خداوند را نادیده گرفته و با استعانت از غیر خداوند، آن هم در امور «ما لایقدر علیه الا الله» از نگاه وهابیت، فعل شرک ‏آلودی انجام داده است؟ با این بیان، استعانت از اولیا در امر خارق العاده جایز است. هم‏چنین عدم رد پاسخ جن نیز تأیید این نکته است که آمادگی جن برای اجرای دستور حضرت، کار مباحی بوده؛ و الا حضرت نباید از او درخواست می‏کرد؛ یعنی اگر ایرادی داشت و شرک بود، باید در پاسخ جن متذکر می‏شد که درخواست از شما شرک است، در حالی که حضرت چیزی نگفتند. بنابراین، آیه خلاف گفتار وهابیت را ثابت می‏کند و اثبات می‏نماید عده ‏ای باذن الله این قدرت را دارند که در تکوین تصرّف کرده، کار خارق‏ العاده انجام دهند.[31]

اثبات جواز استعانت از غیرخدا در روایات

در روایات معتبر و فراوانی نقل شده است که استعانت از فرشتگان و بندگان خدا، در حالی که حضور ندارند و انسان‏ها آن‏ها را نمی‏ بینند (با وجود غیرعادی بودن) جایز است. به عنوان نمونه «عبدالله بن عباس» نقل کرده است: «خداوند ملائکه ‏اي در زمين دارد، غير از آن‏هايي که از زمين محافظت مي‏کنند، هر برگي از درخت بیفتد، مي‏نويسند. اگر يکي از شما در بيابان خشکي کمک خواستيد، بگوييد که بنده ‏هاي خدا! به فرياد من برسيد و به من کمک کنيد؛ قطعاً به زودي کمک مي‏کنند».[32]

محقّق این کتاب در پاورقي گفته که سند این روايت، حسن است. «نووی» نیز این روایت را نقل کرده و آن را حسن دانسته است: «فإذا أصابت أحدكم عرجة بأرض فلاة، فليناد: يا عباد الله! أعينوني و قال الحافظ: هذا حديث حسن الإسناد غريب جدّاً».[33] 

این روایت در کتاب «المصنّف» ابن ابی‏شیبه نیز با اندکی اختلاف نقل شده است[34] که «هیثمی» در خصوص سند آن می‏گوید: «رواه الطبراني و رجاله ثقات».[35]  

از این روایات، استعانت از غیرخدا مثل ملائکه و بندگان خدا قابل اثبات است. بزرگان اهل‌سنت از این روایت، جواز استعانت از کسی که انسان او را نمی‏بیند، از جمله ملائکه، صالحان (از جن و انس) برداشت کرده ‏اند. شوکانی در خصوص این روایت می‏گوید: این روایت دلیل بر جواز استعانت به بندگانی مانند ملائکه، صالحان از جن و انس می‏باشد که دیده نمی‏شوند و در این مورد ایرادی ندارد؛ بلکه جایز است، هم‏چنان که انسان از انسان‏های دیگر هروقت مرکبش فرار کند یا گم شد، کمک می‏گیرد.[36]

روایت دربارۀ کمک خواستن از بندگان غایب در بیابان، به صورت اسناد مختلف و متون گوناگون نیز نقل شده است. «بيهقي» این روایت را نقل کرده است: پسر احمد بن حنبل مي‏گويد: از پدرم شنيدم که مي‏گفت: من پنج حج به‏ جای آوردم که دو تاي از آن‏ها را سواره و سه تاي آن‏ها را پياده رفتم [يا سه تا را سواره و دو تا را پياده (شک از ايشان است)] در يکي از اين سفرهاي حج که پياده بودم، راه را گم کردم، پس فریاد زدم: ای بندگان خدا! مرا راهنمايي کنيد و راه را نشانم دهيد، تا اين را گفتم، راه را پيدا کردم.[37]

طبق این روایات، استعانت از غیر خداوند در اموری مانند تصرّف در تکوین یا اعمال خارق العاده که در طول استعانت از خداوند می‏باشد، جایز است. بنابراین، بین روایت «إذا استعنت فاستعن بالله» كه استعانت از غیرخدا را نفی می‏کند و اين روايت كه استعانت از غیرخدا را ثابت می‏نماید، باید گفت: مراد از روایت اول، نفی استعانت از دیگران نیست؛ بلکه مراد از آن اثبات اصل استعانت به خداست و مراد از روایت دوم نیز اثبات جواز استعانت به دیگران است، منتها با اذن الهی و در طول استعانت خداوند، پس این مسئله ربطی به شرک‏ انگاری استعانت از غیرخدا ندارد. هم‏چنان که در آیات قرآن، گاهی علم غیب فقط مختص خداوند دانسته شده، گاهی به غیرخدا نیز نسبت داده شده که یعنی اصل علم غیب از آن خداست و اگر به دیگران نسبت داده شده، به اذن و ارادۀ الهی بوده است، بنابراین بین آیات تناقضی وجود ندارد. با این وجود، برداشت وهابیان از روایت، برداشتی باطل و در حقیقت مصادرۀ روایت به نفع خود می‏باشد.

نتیجه‏ گیری

روشن شد که وهابیان با تفسیر و توجیه روایت پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) به نفع خود، استعانت در امور تکوینی را فقط منحصر به خدا می‏دانند و معتقدند کسانی که از غیرخدا در این امور استعانت می‏جویند، مرتکب شرک اکبر شده ‏اند؛ اما با واکاوی در روایت مورد بحث، معلوم شد این روایت ادعای وهابیت را ثابت نمی‏کند؛ زیرا نفی استعانت از غیرخدا نکرده است؛ بلکه ثابت می‏کند که اصل استعانت از جانب خداوند است و اگر از اولیا و دیگران استعانت می‏شود، از باب استقلالی نیست؛ بلکه از این باب است که استعانت از آن‏ها در راستای استعانت از خدا بوده، به آنان اذن داده شده است که در تکوین تصرّف کنند و به یاری استعانت‏ جوینده بشتابند. هم‏چنان که این مسئله در جریان استعانت حضرت سلیمان(علیه السلام) از غیرخدا (جن و آصف بن برخیا) مشاهده شد. بنابراین، اگر این کار شرک بود، پیامبر خدا نباید چنین استعانتی می‏کرد. البته روایات دیگری نیز وجود دارد که استعانت در امور غیرعادی را ثابت می‏کند و نشان می‏دهد که وهابیت از روایت مورد بحث، برداشت غلطی داشته، با تمسک به آن سعی در اثبات عقیدۀ باطل خویش دارند.