"استشفاع" از دیدگاه اهل بیت(علیهم السلام)
رسول چگینی
مقدمه
استشفاع از مصدر شفاعت و آن از ماده «شفع» است كه بر مقارنه دو شیء دلالت دارد.[1] با توجه به اینکه معنای مورد استفاده از باب استفعال، طلب است، شفع دارای معانی متعددی است از قبیل: زوجیت به معنای دومین بودن چیزی، کامل کننده، کمک کننده، زیاده،[2] ضميمه شدن چیزی با مثل خودش،[3] تملّک،[4] و غیره.[5] بر این اساس، شفاعت اسم مصدر شفع به معنای کامل کننده و یاری‌گر است و به کسی که برای دیگری، امری را طلب می کند شفیع می گویند.[6]
معنای اصطلاحی شفاعت از سوی جریانات متعددی تبیین شده است که کم‌وبیش نزدیک به یکدیگر هستند. برای نمونه راغب اصفهانی (م 502ق)، در معنای اصطلاحی شفاعت می گوید:
«شفاعت به معنای ضمیمه شدن به چیز دیگری برای طلب یاری و درخواست از او، و بیشتر استعمال این اصطلاح در جایی است که کسی که حرمت و جایگاه بالاتری دارد به کسی که جایگاه پایین‌ترین دارد ضمیمه می شود».[7]
سید مرتضی (م 436ق) از متکلمان برجسته شیعه شفاعت را اینگونه معنا کرده است:
«حقیقت شفاعت و فایده آن طلب برداشتن عقاب از کسی است که مستحق عقاب است، البته کلمه شفاعت مجازا در مورد درخواست رسیدن منافع به شخص نیز به کار می‌رود و در اینکه حقیقت شفاعت در مورد طلب برداشتن ضرر و عقاب و عذاب است هیچ اختلافی نیست».[8]
شیخ طوسی (م 469ق) دیگر عالم برجسته شیعه درباره تعریف شفاعت می گوید:
«حقیقت شفاعت در نزد ما در مورد رسیدن منافع به شخص نیست بلکه در مورد برداشتن عقاب و عذاب گناهکار است. به عقیده ما پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله وسلم) مؤمنین را شفاعت می کند و خداوند نیز شفاعت ایشان را می‌پذیرد و خداوند تبارک و تعالی عذاب و عقاب را در نتیجه این شفاعت از مستحقین آن (البته از کسانی که اهل نماز باشند) برمی دارد. زیرا پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله وسلم) فرمودند: من شفاعتم را برای کسانی از امتم که اهل گناه کبیره هستند نگه داشته‌ام».[9]
آیت الله جعفر سبحانی زید عزه شفاعت را اینگونه تعریف کرده است:
«شفاعت عبارت است از این که در روز قیامت، پیامبران و اولیاء و صالحان درباره کسانی که پیوند ایمانی خود را با خدا قطع ننموده و از طرفی رابطه معنوی خود را با شفاعت کنندگان درگاه الهی حفظ کرده‌اند، وساطت و میانجی گری خواهند کرد».[10]
بنابراین، می توان شفاعت را به این معنا دانست که اولیای الهی در روز قیامت، در حق گروهی از گناهکاران میانجی گری کرده و در نزد خداوند برای آنان طلب بخشش می کنند و آنان را از عقاب جهنم نجات می دهند. بر این اساس، استشفاع به معنای طلب شفاعت از اولیای الهی است.
استشفاع از منظر اهل بیت(علیهم السلام)
در روایات اهل بیت(علیهم السلام)، شفاعت یکی از مقاماتی است که خداوند به بندگان برگزیده عطا کرده است. این مقام، به عنوان یکی از ویژگی های پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله وسلم) معرفی شده است.[11] اميرالمؤمنین(علیه السلام) نحوه شفاعت کردن پیامبر(صلی الله علیه و اله وسلم) در روز قیامت را اینگونه بیان کرده اند:
«از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله وسلم) شنیدم که فرمود: هنگامی که مردم در روز قیامت محشور شوند، منادی ندا می زند: ای رسول خدا، همانا خداوند عزوجل به تو قدرت داده که جزای دوستداران خود و اهل بیتت و سزای دشمنان آنها را مشخص نمایی، پس هرگونه که می خواهی حکم کن، پس من می گویم: ای پروردگار بهشت، هریک از آنها را دوست داری در بهشت ساکن بگردان، پس این مقام محمودی است که به آن وعده داده شده ام».[12]
اگرچه این مقام از ویژگی های پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله وسلم) است، اما اختصاص به ایشان ندارد و دیگر اولیای الهی نیز از این ویژگی برخوردار هستند. در روایات زیادی بیان شده است که سایر اهل بیت(علیهم السلام) نیز دارای مقام شفاعت هستند. امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید: «همانا برای ما شفاعتی است و برای دوستداران ما نیز شفاعتی است».[13] همچنین از رسول خدا(صلی الله علیه و اله وسلم) نقل شده است که فرمودند:
«همانا من در روز قیامت شفاعت می کنم و شفاعتم پذیرفته می شود، علی نیز شفاعت می کند و پذیرفته می شود، اهل بیت من نیز شفاعت می کنند و پذیرفته می شود، کمترین میزان شفاعتی که یک مؤمن انجام می دهد، کسی است که برای 40 نفر از برادرانش که مستحق آتش هستند، شفاعت می کند».[14]
بنابراین، آنچه از روایات اهل بیت(علیهم السلام) فهمیده می شود، آن است که شفاعت مقامی است که انسان های برگزیده و مؤمنان واقعی دارای این مقام هستند و با شفاعت آنها، انسان های گنه کار زیادی از عذاب جهنم رهایی می یابند.
طلب شفاعت از اموات
آنچه که در اینجا لازم است مورد بررسی بیشتر قرار گیرد، آن است که آیا طلب شفاعت از اموات در دنیا جایز است یا خیر؟ به منظور پاسخ به این سؤال، باید به سراغ روایات اهل بیت(علیهم السلام) برویم.
با نگاهی به روایات اهل بیت(علیهم السلام)، شاهد گونه ای از شفاعت خواهی هستیم که در مقام زائر قبور ائمه(علیه السلام) بیان شده است. بیشتر روایات این بخش، مربوط به زیارت نامه هایی است که از ائمه اطهار(علیهم السلام) نسبت به پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله وسلم) یا ائمه پیشین(علیهم السلام) صادر شده است. با نگاهی به زیارت نامه هایی که از ائمه معصومین(علیهم السلام) صادر شده است، می توان به وجود یک روال متداول در بیشتر این زیارت نامه ها پی برد. چارچوب عموم زیارت نامه ها بدین ترتیب است که بخش نخست به سلام و درود به صاحب آن قبر و بارگاه پرداخته است. بخش دوم بیان فضائل و مناقب ایشان است. بخش سوم عرض حاجت و طلب شفاعت از صاحب قبر است. بنابراین، می توان شفاعت طلبی را یکی از ارکان اصلی زیارت قبور اولیای الهی دانست که در زیارت نامه ها منعکس شده است.
این شفاعت‌خواهی را می توان به دو گروه تقسیم کرد: برخی از آنها در وصف شخص معینی از اولیای الهی بیان شده است و برخی دیگر، برای تعدادی از ائمه(علیهم السلام) و یا چهارده معصوم(علیهم السلام) نقل شده است. در ادامه به این دو دسته روایات اشاره می کنیم:
از اهل بیت(علیهم السلام)
همانگونه که بیان کردیم بسیاری از زیارت نامه هایی که از ائمه معصومین(علیهم السلام) برای کسی که به زیارت قبر ائمه اطهار(علیهم السلام) رفته اند، صادر شده است، به موضوع شفاعت طلبی از صاحب قبر تصریح شده است. در این زمینه می توان به این عبارات بر اساس ترتیب چهارده معصوم(علیهم السلام) اشاره کرد:
الف) پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله وسلم): «جئتك يا رسول الله زائرا، وقصدتك راغبا، متوسلا إلى الله سبحانه، وأنت صاحب الوسيلة، والمنزلة الجليلة، والشفاعة المقبولة، والدعوة المسموعة، فاشفع لي إلى الله تعالى في الغفران والرحمة، والتوفيق والعصمة»،[15]«فاشفع لي يا شفيع الامة، وأجرني يا نبي الرحمة»،[16]«فکن لی شفیعا عند ربک و ربی».[17]
ب) امیرالمؤمنین(علیه السلام): «يا ولى الله إن لي ذنوبا كثيرة فاشفع لي إلى ربك فإن لك عندالله مقاما محمودا»،[18] «فاشهد يا مولاي و اشفع لي عند ربك في قضاء حوائجي»،[19] «یا مولای اشفع لی عند ربک، فلک عندالله المقام المحمود»،[20]«متقربا إلى الله بزيارتك في خلاص نفسي و فكاك رقبتي من النار و قضاء حوائجي للآخرة و الدنيا فاشفع لي عند ربك»،[21]«عارفا بضلالة من خالفك فاشفع لي عند ربك»،[22]«أتیتک يا مولاي زائرا عارفا بحقك مواليا لأوليائك معاديا لأعدائك فاشفع لي عند ربك»،[23]«اتيتك وافدا لعظيم حالك ومنزلتك عندي، فاشفع لي عند ربك فان لي ذنوبا كثيرة ولك عند الله مقام محمود وجاه عظيم وشأن كبير وشفاعة مقبولة»،[24]«فاشفع لي عند الله ربي وربك في خلاص رقبتي من النار وقضاء حوائجي»،[25]«اتيتك أستشفع بك يا مولاي الى الله ليقضي بك حاجتي، فاشفع لي يا مولاي»،[26]«قد اوقرت ظهري ذنوبا، فاشفع لي عند ربك»،[27] «يا أبا القاسم يا رسول الله يا علي يا أمير المؤمنين... فاشفعا لي في فكاك رقبتي من النار»،[28]«کن لی الی الله شفیعا»،[29]«فکن شفیعا الی ربک و ربی فی فکاک رقبتی من النار».[30]
ج) امام حسین(علیه السلام): «اشفع لي يا ابن رسول الله عند ربك»،[31]«جئتك مقرا بالذنوب، اشفع لي عند ربك يا ابن رسول الله»،[32]«السلام عليك يا ابن رسول الله أتيتك بأبي و أمي زائرا وافدا إليك متوجها بك إلى ربك و ربي لتنجح بك حوائجي و يعطيني بك سؤلي فاشفع لي عنده و كن لي شفيعا»،[33]«فاشفع لي إلى ربي ليعطيني أفضل ما أعطى أحدا من زوارك و الوافدين إليك»،[34]«السلام عليك يا مولاي من فلان بن فلان فإني أتيتك زائرا عنه فاشفع له و لي عند ربك»،[35]«بك اتوجه إلى الله في نجحها وقضائها فاشفع لي عند ربك وربي في قضاء حوائجي كلها»،[36]«عارفا بضلالة من خالفك فاشفع لي عند ربك»،[37]«يا أمير المؤمنين و يا أبا عبد الله أتيتكما زائرا و متوسلا إلى الله ربي و ربكما و متوجها إليه بكما و مستشفعا بكما إلى الله تعالى في حاجتي هذه فاشفعا لي»،[38]«فکن لی یا ولی الله سکنا و شفیعا»،[39]«انی استشفع بک الی الله ربک و ربی من جمیع ذنوبی»[40] و... .
د) امام کاظم(علیه السلام): «اتيتك عارفا بحقك، معاديا لاعدائك، فاشفع لی عند ربک».[41]
هـ) امام رضا(علیه السلام): «أتيتك بابي وامي زائرا عارفا بحقك، مواليا لأوليائك، معاديا لاعدائك، فاشفع لي عند ربك جل وعز»،[42]«فکن لی شفیعا الی ربک یوم فقری و فاقتی».[43]
و) امام جواد(علیه السلام): «اتيتك يا مولاي عارفا بحقك، مواليا لاوليائك، معاديا لاعدائك، فاشفع لي عند ربك».[44]
این شفاعت خواهی در حق امام زمان(علیه السلام) نیز وارد شده است مانند: «يا صاحب الزمان، قطعت في وُصْلَتك الخُلّان، و هجرت لزيارتك الأوطان، و أخفيت أمري عن أهل البلدان، لتكون شفيعا لي عند ربك و ربي»؛[45] اما با توجه به اینکه ایشان حی و حاضر است، از فرض مسئله مورد بحث خارج می شود.
این شفاعت طلبی اختصاص به امامان معصوم(علیهم السلام) نداشته و حتی از صحابه پیامبر(صلی الله علیه و اله وسلم) مانند حمزه بن عبدالمطلب نیز طلب شفاعت شده است: «و کن لی شفیعا یوم فقری و فاقتی».[46] همچنین امام‌زادگان جلیل القدری مانند حضرت معصومه(سلام الله علیها) نیز مورد شفاعت‌خواهی قرار گرفته اند: «یا فاطمة اشفعی لنا فی الجنة».[47]
در همه این زیارت نامه ها، با توجه به قبر هر یک از اهل بیت(علیهم السلام) که مورد زیارت قرار گرفته، از ایشان طلب شفاعت شده است. البته ذکر این عبارت در ادعیه برای ائمه یاد شده، به معنای آن نیست که تنها از این ائمه(علیهم السلام) می توان طلب شفاعت کرد، بلکه این در حق همه ائمه(علیهم السلام) جاری است که در ادامه به آنها اشاره می شود.
روایات این بخش، به صورت عمومی در حق همه اهل بیت(علیهم السلام) صادر شده است که در میان آنها، شفاعت طلبی از ائمه ای که در قید حیات نبوده اند نیز وجود داشته است؛ بنابراین، از افرادی که وفات کرده اند، طلب شفاعت شده است. مهمترین روایات این بخش عبارتند از:
در روایتی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است که هرگاه سختی های روزگار بر کسی چیره گشت، بر روی بام خانه رفته و دو رکعت نماز بخواند و رو به سوی قبور ائمه(علیهم السلام) سلام دهد و دعا بخواند. در بخش آخر دعا این عبارت را بگوید:
«وجهت إليك بسلامي لعلمي بأنه يبلغك صلى الله عليك فاشفع لي عند ربك».[48]
دستور دیگری از امام صادق(علیه السلام) وجود دارد که برای رفع مشکلات، به محضر چهارده معصوم(علیهم السلام) رقعه ای بنویسد که در پایان آن آمده است:
«اشفعوا لي يا سادتي بالشأن الذي لكم عند الله فإن لكم عند الله لشأنا من الشأن».[49]
هرچند این روایات از زبان مبارک امام صادق(علیه السلام) صادر شده است، اما بدون تردید، اختصاص به ائمه پیش از ایشان ندارد و برای دوره های بعد نیز قابل اجرا است؛ زیرا معیار بیان شده در این روایت، وجود قبور ائمه(علیهم السلام) و یا رقعه نویسی به قصد ائمه اطهار(علیهم السلام) است.
در زیارت نامه دیگری، این عبارت برای پیامبر اکرم، امیرالمؤمنین و امام حسن و امام حسین(علیهم الصلاة والسلام) وارد شده است:
«يا ساداتي يا موالي يا ائمتي اشفعوا لي الى الله تبارك اسمه بقضاء حوائجي وخلاصي من النار».[50]
همچنین می توان از برخی ادعیه یاد کرد که با ذکر نام چهارده معصوم(علیهم السلام)، از هر یک از ایشان به صورت جداگانه طلب شفاعت شده است مانند دعای معروف به «توسل» که به هر یک از اهل بیت(علیهم السلام) به صورت جداگانه توسل جسته شده و از ایشان شفاعت خواهی می شود:
«يا أبا القاسم يا رسول الله يا إمام الرحمة یا سیدنا و مولانا إنا توجهنا و استشفعنا و توسلنا بك إلى الله و قدمناك بين يدي حاجاتنا يا وجيها عند الله اشفع لنا عند الله».[51]
شبیه به این عبارت در دعای فرج که از امام رضا(علیه السلام) روایت شده است نیز وجود دارد.
«يا أبا القاسم يا رسول الله يا إمام الرحمة إنا توجهنا بك إلى الله و توسلنا بك إلى الله و استشفعنا بك إلى الله و قدمناك بين يدي حاجاتنا يا وجيها عند الله اشفع لنا عند الله».[52]
نتیجه
نتیجه ای که به دست می آید، اینکه در روایات اهل بیت(علیهم السلام)، شفاعت خواهی از اولیای الهی مانند پیامبر(صلی الله علیه و اله وسلم) و ائمه اطهار(علیهم السلام)، یکی از تعالیمی است که امامان معصوم(علیهم السلام) آن را برای کسی که به زیارت قبور ایشان می رود، و یا برای رفع گرفتاری و بخشش گناهان توصیه کرده اند. این بر خلاف ادعای وهابیت است که طلب شفاعت از اموات را شرک قلمداد کرده و مرتکب آن را از دایره اسلام خارج می دانند؛ بنابراین، با توجه به اینکه اهل بیت(علیهم السلام) به عنوان یکی از دو یادگار ارزشمند پیامبر خدا (صلی الله علیه و اله وسلم) شناخته می شوند، تمسک به ایشان و اطاعت از فرامین روح بخش اهل بیت(علیهم السلام)، مسلمانان را از گمراهی و لغزش در امان می دارد و در مسئله شفاعت خواهی از اموات نیز، سخن اهل بیت(علیهم السلام) بیانگر عقیده صحیح اسلام است.
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.