آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

بزرگان علم اخلاق در اين زمينه بحث هاى فراوانى دارند و از آن بالاتر در روايات اسلامى دستورهاى مهم و مؤثرى براى خاموش كردن آتش غضب داده شده است؛ از جمله: ۱. شناخت ریشه های غضب و تأمل در آنها؛ ۲. فكر در عواقب خشم و غضب؛  3. ذكر خدا است؛ 4. تغيير دادن حالت و مکان و مشغول شدن به يک کار؛ 5. وضو گرفتن.

با توجه به اينكه غضب، آثار شوم و پيامدهاى بسيار خطرناكى دارد، و گاه شيرازه زندگى انسان را از هم مى پاشد، كوشش و تلاش براى درمان آن بسيار لازم است. افراد عصبانى اگر در اصلاح حال خويش نكوشند، پشيمان خواهند شد. بزرگان علم اخلاق در اين زمينه بحث هاى فراوانى دارند و از آن بالاتر در روايات اسلامى دستورهاى مهم و مؤثرى براى خاموش كردن آتش غضب داده شده است؛ از جمله:

۱. شناخت ریشه های غضب و تأمل در آنها، یکی از مهم ترین راه های علاج آن است. گفتیم که غضب گاهی به تكبر، حسد، حرص و ... برمی گردد. ولی ریشه های اصلی، یکی «حبّ نفس» و دیگری «جهل» است. شناخت این عوامل و تلاش برای پیرایش اخلاق از آثار سوء آنها، به کنترل غضب  کمک فراوانی می کند.[1]

۲. فكر در عواقب خشم و غضب یکی ديگر از راه های علاج غضب است. افراد خشمگين و عصبانى هميشه حتى قبل از آن كه شعله هاى آتش غضب قلب آنها را احاطه كند، بايد درباره آثار شوم آن بيانديشند و مرتب به خود تلقين كنند كه غضب آتشى است كه ممكن است خرمن ايمان و سعادت و هستى آنها را بسوزاند. غضب آتش خشم خدا را در دنيا و آخرت مى افروزد. غضب دوستان را از انسان دور مى كند و حربه به دست دشمنان مى دهد. غضب آثار ويرانگرى روى اعصاب انسان مى گذارد، عمر او را كم مى كند و سلامتى او رابه خطر مى اندازد. غضب انسان را از رسيدن به مقامات معنوى و مادى باز مى دارد. به عكس، حلم و بردبارى رمز موفقيت و پيشرفت و سلامت روح و جسم و سبب محبوبيت در جامعه و موجب رضاى خدا و دورى شيطان است. همچنين درباره ثواب هاى الهى كه براى بردباران ذخيره شده و كيفرهايى كه در انتظار صاحبان غضب است نيز بيانديشيد. نه تنها در حال غضب، بلكه قبل از آن نيز بايد در اين مسائل بيانديشد و به خود تلقين كند تا گرفتار آن نشود.

3. از طرق مهم درمانِ غضب كه در روايات بر آن تأكيد شده است، ذكر خدا است. در بعضى از روايات آمده هنگامى كه عصبانى مى شويد: «اعُوْذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجِيْمِ» بگوئيد.[2] مرحوم شيخ حرّ عاملى در کتاب وسائل الشیعه، بابى تحت عنوان «بَابُ وُجُوبِ ذِكْرِ اللَّهِ عِنْدَ الْغَضَب‏» آورده است كه دليل بر اهميت اين موضوع است.[3]

4. تغيير دادن حالت يكى ديگر از راه های درمان غضب است. اگر شخص در حال نشستن عصبانى شده برخيزد و اگر ايستاده است بنشيند و صورت از آن صحنه برگرداند يا دراز بكشد و اگر بتواند از آن محل دور شود و خود را به كار ديگرى مشغول سازد. اين تغيير حالت براى فرو نشستن آتش خشم و غضب بسيار مؤثر و مفيد است. در حديثى از رسول خدا صلّى الله عليه و آله مى خوانيم: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) إِذَا غَضِبَ وَ هُوَ قَائِمٌ جَلَسَ وَ إِذَا غَضِبَ وَ هُوَ جَالِسٌ اضْطَجَعَ فَيَذْهَبُ غَيْظُهُ‏؛[4] هنگامى كه پيامبر صلّى الله عليه و آله [بر اثر كارهاى بسيار زشت جاهلان عصبانى می شد] در حالى كه ايستاده بود مى نشست، و اگر نشسته بود به پهلو مى خوابيد و خشم او برطرف مى شد». از امام باقر عليه السّلام نیز نقل شده است كه فرمود: «وَ أَيُّمَا رَجُلٍ غَضِبَ وَ هُوَ قَائِمٌ فَلْيَجْلِسْ فَإِنَّهُ سَيَذْهَبُ عَنْهُ رِجْزُ الشَّيْطَانِ وَ إِنْ كَانَ جَالِساً فَلْيَقُمْ؛[5] هركس كه خشمگين شود در حالى كه ايستاده باشد بنشيند، چراكه پليدى شيطان از او دور مى شود، و اگر نشسته است برخيزد».

5. وضو گرفتن نیز یکی از راه های کنترل خشم است. نوشيدن آب خنك و شستن سر و صورت با آن به يقين در خاموش كردن آتش غضب مؤثر است. در حديثى از رسول خدا صلّى الله عليه و آله آمده است:‏ «إِذَا غَضِبَ أَحَدُكُمْ فَلْيَتَوَضَّأْ؛[6] هنگامى كه كسى از شما خشمگين شود وضو بگيرد». از اين تعبير استفاده مى شود كه وضو گرفتن به هنگام خشم و غضب مستحبّ است و در فرو نشاندن آتش غضب تأثير دارد. در بعضى از روايات از رسول خدا (ص) علاوه بر وضو، غسل هم وارد شده است: «إِذَا غَضِبَ أَحَدُكُمْ فَلْيَتَوَضَّأْ وَ لْيَغْتَسِلْ، فَإِنَّ الْغَضَبَ مِنَ النَّارِ؛[7] هنگامى كه كسى از شما خشمگين مى شود وضو بگيرد و غسل كند، زيرا غضب از آتش است [و آتش را آب خاموش مى كند]».

هرگاه امور بالا به يكديگر ضميمه شود و اضافه بر آنها انسان در پيامدهاى خطرناك غضب در دنيا و آخرت، و كيفر و مجازات الهى آن بيانديشد، به يقين آتش غضب او هرچند شديد و سوزان باشد، خاموش خواهد شد. مشكل آنجا پيدا مى شود كه انسان در همان حال و در همان صحنه بماند و هيچ تغيير و دگرگونى در وضع خود ندهد، كه نجات از پيامدهاى آن، مشكل و گاه غير ممكن مى شود.[8]

منابع:

1. اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (شرح خطبه متقين)

2. اخلاق در قرآن