خشم و غضب هميشه جنبه منفى ندارد؛ گاه جنبه مثبت دارد و براى زندگى مادى و معنوى انسان ضرورى و لازم است. اگر كسى گمان كند خداوند نيرويى را در انسان بى حكمت آفريده است، يا بعضى از نيروهاى خداداد صرفا جنبه ويرانگرى دارد، چنين كسى حكمت خدا را نشناخته و در واقع توحيد افعالى او ناقص است. محال است عضوى در پيكر و نيرویى در درون و جان آدمى باشد و اثر مثبتى نداشته باشد؛ از جمله نيروى غضب. هنگامى كه انسان خشمگين مى شود تمام توان او بسيج مى گردد و گاه قدرت او چندين برابر زمانِ عادى و معمولى مى شود. فلسفه وجودى اين حالت در واقع آن است كه اگر جان يا مال يا منافع ديگر انسان به خطر بيافتد، بتواند حداكثر دفاع را در برابر مهاجم داشته باشد و اين نعمت بسيار بزرگى است. بنابراين نيروى غضب يك نيروى مفيد و مهم دفاعى است كه براى بقاى حيات انسان ضرورت دارد، مشروط بر اينكه در جاى خود به كار گرفته شود.

بزرگان علم اخلاق در اين زمينه بحث هاى فراوانى دارند و از آن بالاتر در روايات اسلامى دستورهاى مهم و مؤثرى براى خاموش كردن آتش غضب داده شده است؛ از جمله: ۱. شناخت ریشه های غضب و تأمل در آنها؛ ۲. فكر در عواقب خشم و غضب؛  3. ذكر خدا است؛ 4. تغيير دادن حالت و مکان و مشغول شدن به يک کار؛ 5. وضو گرفتن.

درباره حلم و غضب و برکات و خطرات هر کدام، معارفی بصیرت افزا در آیات قرآن وجود دارد. به عنوان نمونه آیه ۳۷ سوره شوری درباره اوصاف گروهی از مؤمنان می گوید: «وَ الَّذينَ يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ يَغْفِرُونَ؛ همان كسانى كه از گناهان بزرگ و اعمال زشت اجتناب مى ورزند، و هنگامى كه خشمگين شوند عفو مى كنند».

در اینجا این نکته مورد اشاره قرار می گیرد که مؤمنان هنگامى كه آتش غضب در درون شان شعله ور مى شود خود را كنترل مى كنند و دست به انواع گناهان و جنايات آلوده نمى سازند. ذكر اين صفت بعد از مسأله اجتناب از گناهان بزرگ و اعمال زشت، شايد به اين جهت است كه سرچشمه بسيارى از گناهان، حالت غضب است كه زمام نفس را از دست عقل بيرون مى برد و آزادانه به هر سو مى تازد.

جالب اينكه نمى فرمايد آنها غضب نمى كنند. چراكه خشم و غضب به هنگام بروز ناملايمات سخت، طبيعى هر انسانى است. مهم آن است كه آنها بر غضب خويش مسلّط اند و هرگز زير سلطه غضب قرار نمى گيرند.

از مجموع آيات مورد بحث اهميّت فضيلت اخلاقى «حلم و بردبارى» و خطرات رذيله «خشم و غضب» به خوبى آشكار مى شود.

در روايات اسلامى تعبيرات عجيب و تكان دهنده اى درباره خشم و غضب وارد شده است كه از خطرات اين رذيله اخلاقى به خوبى پرده بر مى دارد. طبق اين روايات خشم بدترين دشمن انسان، آتش سوزان، خطرناك ترين لشكر شيطان، كليد تمام بدى ها، آغازش جنون و پايانش‏ پشيمانى است.

به عنوان نمونه، اميرمؤمنان على (ع) می فرماید: «إِيَّاكَ وَ الْغَضَبَ فَأَوَّلُهُ جُنُونٌ وَ آخِرُهُ نَدَمٌ‏؛ از غضب بپرهيز كه آغازش ديوانگى و آخرش پشيمانى است». امام صادق (ع) نيز می فرمايند: «الْغَضَبُ مِفْتَاحُ كُلِّ شَرٍّ؛ خشم و غضب كليد تمام بدى ها است».

غضب و خشم پديده روحى پيچيده اى است كه از عوامل و انگيزه هاى مختلف سرچشمه مى گيرد؛ از جمله: قضاوت هاى عجولانه؛ كمى ظرفيت؛ تكبر و خود برتربينى؛ حسد و كينه توزى؛ حرص و دنياپرستى.

كمتر صفتى از صفات رذيله است كه به اندازه غضب ويرانى به بار مى آورد و اگر فهرستى از آثار سوء غضب نوشته شود، معلوم مى گردد كه اثرات سوء آن از بسيارى از اخلاق رذيله بيشتر است؛ از جمله: 1. به هنگام هيجان غضب، عقل به كلى از كار مى افتد؛ 2. غضب موجب تباهى ايمان است؛ 3. غضب منطق انسان را خراب مى كند و به گزافه گويى و باطل گويى وا مى دارد؛ 4. یکی ديگر از پيامدهاى سوء غضب، آشكار شدن عيوب پنهانى انسان است؛ 5. خشم و غضب راه شيطان را به سوى انسان باز و به او نزديك مى سازد. 

در بسیاری از آیات قرآن، به خشم و غضب الهی اشاره می شود، به ویژه خشم خداوند نسبت به «بنی اسرائیل». به یقیین غضب به معنى هيجان درونى توأم با انتقام جويى، برای خداوند مفهومى ندارد. زیرا او فراتر از جسمانیت و تغییر و تغیّر است. از این رو، مفسران غضب الهى را به كيفر عادلانه گنهكاران تفسير كرده اند. امام باقر(ع) می فرماید: «منظور از غضب خداوند متعال، عقاب و كيفر او است. كسى كه گمان كند چيزى خداوند را دگرگون مى سازد [و تغيير حالت مى دهد] كافر شده است».

نيروى غضب، يك نيروى مفيد و مهم دفاعى است كه براى بقاى حيات انسان ضرورت دارد، مشروط بر اين كه در جاى خود به كار گرفته شود. هنگامى كه انسان خشمگين مى شود، گاه قدرتش چندين برابر زمان عادى مى شود و می تواند از جان، مال يا منافع ديگرش حداكثر دفاع را داشته باشد. علاوه بر این خشم می تواند بعد الهی و مقدس پیدا کند، مانند: خشم حضرت موسى(ع) هنگام مشاهده «گوساله سامری»، که موجب شد «بنی اسرائیل» متوجه گناه بزرگ خود شوند؛ یا غضب امام على(ع) در برابر ظلم یک مسلمان به همسرش، که باعث توبه او شد.

خشم مقدس در کنترل عقل و شرع قرار دارد، در حالی که خشم شيطانى، در كنترل هوا و هوس قرار دارد. از سوی دیگر، خشم مقدس توأم با برنامه و هدفی مقدس است، در حالى كه خشم شيطانى برنامه و هدف مقدسى ندارد. همچنین خشم مقدس دارای حدود معينى است، در حالى كه خشم شيطانى هيچ حد و مرزى را نمى شناسد. امام صادق(ع) می فرماید: «خشمگينی مومن او را از دائره حق خارج نمى كند، و خشنودی نیز او را در باطل وارد نمى سازد».

خشم و غضب در انسان‏، يك نوع هيجان و برافروختگى درونى است كه سرچشمه حركات تند و شديد و خشن مى ‏شود، و نيروهاى وجود انسان را براى دفاع، يا گرفتن انتقام، بسيج مى ‏كند. خشم و غضب از خطرناك ترين حالات انسان است كه اگر جلوی آن رها شود، گاه به شكل نوعی جنون خودنمايى مى كند. خشم و غضب کنترل نشده، آتشى سوزان است كه گاه يك جرقّه از آن خانه ها و شهرهايى را در كام خود فرو مى برد.