امام علی عليه السلام در كلام حكمت آميزی اشاره به نكته مهمى درباره دفع سوء ظنّ ها مى كند و مى فرمايد: «مَنْ‏ وَضَعَ‏ نَفْسَهُ‏ مَوَاضِعَ‏ التُّهَمَةِ، فَلَا يَلُومَنَّ مَنْ أَسَاءَ بِهِ الظَّنَّ‏؛ كسى كه خود را در مواضع تهمت قرار دهد، نبايد كسى را ملامت كند كه به او سوء ظنّ پيدا مى كند، [بلكه بايد خود را سرزنش كند كه اسباب سوء ظنّ را فراهم كرده است]».

هنگامى كه واژه «سوءظنّ» در مورد مردم به كار مى رود، مفهومش آن است كه هرگاه كارى از كسى سر زند كه قابل تفسير صحيح و نادرست باشد، آن را به صورت نادرستى تفسير كنيم. در حالى كه «حسن ظنّ» عکس آن است.

واژه‌ «حسن ظنّ» هنگامى كه درباره خداوند به كار رود، منظور آن است كه انسان به وعده هاى الهى اميدوار باشد و معناى «سوء ظنّ» درباره خداوند آن است كه انسان به هنگام بروز مشكلات، نسبت به وعده هاى الهى متزلزل شود.

در تعدادی از آیات قرآن و ناظر به برخی حوادث مربوط به زمان حیات رسول مُکرّم اسلام (ص)، نکوهش ‌های شدیدی از سوءظنّ به خداوند متعال و مردم، ایراد شده و در مقابل به حسن ظنّ در چنین مواضعی دعوت شده است.

از ديد قرآن، بيشترين گمانهاى مردم در حق يكديگر گمان ‏هاى بد است. مردم بايد از گمانهاى بد بپرهيزند تا گرفتار سوء ظنّ خلاف واقع نشوند و به گناه نيافتند.

همچنين از تعبيرات آيات قرآن اين نكته روشن مى شود كه مسأله سوءظنّ به خداوند غالبا در مواقع بحرانى و در دل هاى افراد ضعيف الايمان پيدا مى شود.

سوء ظنّ گاهى نسبت به خويشتن است، گاهى نسبت به ديگران، و گاه نسبت به خدا.

سوء ظنّ نسبت به خويشتن در صورتى كه به حد افراط نرسد، نردبان تكامل است و سبب مى شود كه انسان نسبت به اعمال خود سخت گير و مو شكاف باشد و جلوى عُجب و غرور ناشى از اعمال نيك را مى گيرد.

اما اگر اين سوء ظنّ در مورد مردم باشد، ممنوع است؛ مگر در مواقعى كه فساد بر جامعه غلبه كند كه در آنجا خوش باورى درست نيست. سوءظنّ به دیگران به عنوان يكى از بدترين و زشت ترين رذائل اخلاقى، نکوهش‌های فراوانی را در روايات اسلامى متوجّه خود کرده است.

درباره سوءظنّ به خدا و عدم ايمان به وعده هاى پروردگار نيز گروهی دیگر از روایات از حضرات معصومین علیهم السلام به جا مانده اند كه حكايت از اثرات مرگبار این خصلت سوء اخلاقی در زندگى معنوى و مادى انسان دارد. 

سوءظنّ داراى سه مرحله است: «سوءظنّ قلبى»، «سوءظنّ زبانى» و «سوءظنّ عملى». آنچه در قلب است، مشمول تكليف نيست، چون از اختيار بيرون است. ولى آنچه در زبان و در عمل است، حرام و ممنوع مى باشد. به همين دليل، در روایتی از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله مى خوانيم: «سه چيز است كه هيچ كس از آنها نجات نمی يابد، يكى از آنها گمان بد است»؛ سپس حضرت فرمود: «إِذَا ظَنَنْتَ فَلَا تُحَقِّقْ؛ هنگامى كه گمان بدى بردى، ترتيب اثر به آن مده».

خداوند در سوره حجرات، از گمان بد، تجسس و غيبت نهی مي کند، اما روی غیبت تاکید بیشتری دارد و آن را به خوردن گوشت برادر مرده تشبیه مي کند. از نکاتی که در این تشبیه نهفته است می توان به مواردی اشاره کرد، مانند: 1- فرد غائب همچون مرده قدرت بر دفاع از خويش ندارد و هجوم بردن بر او بدترين نوع ناجوانمردى است. 2- بى شك خوردن گوشت مرده سرچشمه انواع عوارض و بيمارى ها است. 3- موارد جواز غيبت، مانند موارد اضطرار به اكل ميته است كه بايد به حداقل قناعت شود.

«تجسّس» به معنى جستجوگری در اعمال و امور ديگران است، و غالباً در امور نامطلوب و خلاف اخلاق به كار مى رود. سوء ظن، بخل، حسد و تنگ نظرى از انگیزه های جستجو در امور خصوصی مردم است و اسلام تجسّس در این امور را ممنوع می داند؛ زیرا سبب شعله ور شدن آتش کینه ها و خصومت ها و ایجاد ناامنى روانی و فیزیکی در جامعه مى شود. البته اين حكم تضادى با ضرورت وجود دستگاه هاى اطلاعاتى ندارد، چرا كه آن مربوط به زندگى خصوصى افراد است و اين مربوط به سرنوشت جامعه و پيش گيرى از نفوذ عوامل بيگانه.