پاسخ اجمالی:
بر اساس آيه ۲۹ سوره بقره یعنی «خَلَقَ لَكُمْ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً»، نعمت هاى عالم براى همه انسانها آفريده شده و بر اساس بيان اميرمؤمنان علیه السلام «به زمين و آسمان از سوى خداوند فرمان داده شده كه به انسانها سود رسانند و براى مصالح انسانها برپا داشته شوند و آسمان و زمين نيز از اين فرمان اطاعت بردند».
در صورتى اين هدف و اين علت غايى آفرينش، تحقق مى يابد و نقض نمى شود كه همه مردم توان بهره ورى از اين مواهب و نعمت هاى طبيعى را داشته باشند و در حوزه اقتصاد هر يك از افراد به حق خود از ثروت و درآمدهاى جامعه دست يابد؛ يعنى در حوزه رفتارها و روابط اقتصادى، عدالت مراعات شود و به حقوق اقتصادى افراد ظلم نگردد.
پاسخ تفصیلی:
بر اساس آيه ۲۹ سوره بقره یعنی «خَلَقَ لَكُمْ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً»، نعمت هاى عالم براى همه انسانها آفريده شده و بر اساس بيان اميرمؤمنان علیه السلام «أَلَا وَ إِنَّ الْأَرْضَ الَّتِي تُقِلُّكُمْ وَ السَّمَاءَ الَّتِي تُظِلُّكُمْ مُطِيعَتَانِ لِرَبِّكُم ... أُمِرَتَا بِمَنَافِعِكُمْ فَأَطَاعَتَا وَ أُقِيمَتَا عَلَى حُدُودِ مَصَالِحِكُمْ فَقَامَتَا؛[1] به زمين و آسمان از سوى خداوند فرمان داده شده كه به انسانها سود رسانند و براى مصالح انسانها برپا داشته شوند و آسمان و زمين نيز از اين فرمان اطاعت بردند».
در صورتى اين هدف و اين علت غايى آفرينش، تحقق مى يابد و نقض نمى شود كه همه مردم توان بهره ورى از اين مواهب و نعمت هاى طبيعى را داشته باشند و در حوزه اقتصاد هر يك از افراد به حق خود از ثروت و درآمدهاى جامعه دست يابد؛ يعنى در حوزه رفتارها و روابط اقتصادى، عدالت، مراعات شود و به حقوق اقتصادى افراد ظلم نگردد.
نظام اقتصاد اسلامی، نظامى است كه در کنار تأمین بسترهای لازم برای شکوفا شدن استعدادها و فعالیت های اقتصادی، پس از توليد درآمد و به دست آمدن سود نیز مراعات عدالت را بنماید و جلوی پایمال شدن حقوقی را بگیرد که از تلاش شخص به ثمر رسیده است.
در اين راستا قرآن كريم در آيه ۳۲ سوره نساء تصريح مى كند كه كار و تلاش، منشأ حق براى انسان در دارايى و ثروت مى شود.[2] در آیه ۷ سوره حشر از تداول و دست به دست شدن اموال توسط ثروتمندان و انحصارى شدن آن در نزد اغنيا – که غالبا خالی از حق کُشی و ظلم به فقرا و تهیدستان نیست - نهى مى كند.[3] در آیه ۲۹ سوره نساء بر درآمدهاى غير صحيح و غير عقلايى، که درآمدهایی ظالمانه اند، خط بطلان مى كشد.[4] در آیات ۱۵۲ سوره انعام و ۱۰ نساء، صریحا از نزديك شدن به اموال يتيمان و محرومانِ از ولايت و سرپرستى پدر، نهى می نماید.[5] در آیه ۹ سوره الرحمن نيز به رعايت قسط در خصوص وزن و ترازو امر مى نمايد.[6]
در کنار وظیفه ای که نظام اقتصادی اسلامی برای عدالت گستری دارد، آحاد جامعه نیز باید رفتارهای فردی خود را معطوف به حصول این فضیلت اخلاقی بکنند؛ امری که مثال هایی از آن در روایات اسلامی صریحا ذکر شده است:
امام صادق علیه السلام وقتى حدود نزديك شدن به مال يتيم را تشريح مى كند، مى فرمايد: «إِنْ كَانَ فِي دُخُولِكُمْ عَلَيْهِمْ مَنْفَعَةٌ، لَهُمْ فَلَا بَأْسَ، وَ إِنْ كَانَ فِيهِ ضَرَرٌ، فَلَا، وَ قَالَ (ع): "بَلِ الْإِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ"،[7]فَأَنْتُمْ لَا يَخْفَى عَلَيْكُم؛[8] اگر در ورودتان بر مال يتيم منفعتى براى يتيم است، مانعى ندارد، ولى اگر به ضرر آنان تمام مى شود وارد نشويد، و فرمود: انسان بصير به حال خويش است و مى تواند به ضرر يا نفع بودن را تشخيص دهد، پس امر بر شما مخفى نيست».
امام صادق علیه السلام همچنين در ذیل آیه «وَ مَنْ كَانَ فَقِيرًا فَلْيَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ»،[9] فرموده است: «مَنْ كَانَ يَلِي شَيْئاً لِلْيَتَامَى وَ هُوَ مُحْتَاجٌ لَيْسَ لَهُ مَا يُقِيمُهُ فَهُوَ يَتَقَاضَى أَمْوَالَهُمْ وَ يَقُومُ فِي ضَيْعَتِهِمْ، فَلْيَأْكُلْ بِقَدَرٍ وَ لَا يُسْرِفْ، وَ إِنْ كَانَ ضَيْعَتُهُمْ لَا تَشْغَلُهُ عَمَّا يُعَالِجُ لِنَفْسِهِ، فَلَا يَرْزَأَنَّ مِنْ أَمْوَالِهِمْ شَيْئاً؛[10] كسى كه كارى را براى ايتام به عهده مى گيرد، اگر خودش محتاج است و سرمايه اى ندارد كه آن را به جريان بياندازد، پس چون در مزرعه ايتام كار مى كند، به اندازه و بدون زياده روى و اسراف از اموال ايتام مى خورد و در آن تصرّف مى كند، امّا اگر خودش صاحب سرمايه است و مزرعه ايتام او را از اشتغال روى سرمايه اش باز نمى دارد، پس به چيزى از اموال ايتام دست نزند [و آن را براى خودش برندارد]».[11]
بازار و اهمیت مراعات عدالت
يكى از عرصه هاى مهم براى اقامه عدالت بازار است و کسانی که شغل شان ارتباط نزدیک تر و مستقیم تری با بازار دارد، وظیفه مهم ترین برای عدالت در رفتارشان دارند. بازار به خودى خود چنان است كه عدالت در آن به راحتى قربانى مى شود. اجحاف، بى انصافى، ناديده گرفتن حقوق توليد كننده، احتكار، فرصت طلبى واسطه ها و دلالان و... در بازار رشد مى كند و بازار به خودى خود هيچ اهرمى براى مقابله با اين بى عدالتى ها در دست ندارد.[12]
منابع:
دائرة المعارف فقه مقارن
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.