میراث حدیثی تشیع جایگاه بسیار والایی برای خصلت آزادی و حريت آدمی ترسیم کرده است. به تعبیر امام صادق عليه السلام، حريت و آزادگی، جامع بسیاری از صفات برجسته اخلاقی است.

از كلمات مولا علی عليه السلام به خوبى روشن مى شود كه مسأله آزادى و حريت ريشه بسيارى از صفات اخلاقى است و آزادگان در قيد و بند اين دنيا نمى توانند بمانند و از اين رو به سرعت در صدد كوچ كردن به دار آزادگى اند.

نکوهش اسارت و بندگى «نفس» در برابر خواست هاى شهوانی یکی از مضامین مکرر در روایات معصومین علیهم السلام است.

ازتعابير احادیث استفاده مى شود كه «صبر» و «زهد» نقش زيادی در حریت انسانها دارد و نيز استفاده می شود که آزادى حقيقى در پيروى از فرمان خداست و آنچه را بعضى آزادى مى پندارند، نوعى اسارت در چنگال هوا و هوس و خواسته هاى شيطانى است.

فلسفه و ريشه علاقه انسان به آزادى الهام گرفته از وجدانيات او است؛ گرچه برهانى و استدلالى نيز هست. انسان، علاقه مند به آزادى است چنانكه علاقه مند به زيبایى است؛ یعنی به عنوان مسأله ای فطرى و وجدانى.

 شكوفایى استعدادهاى هر موجودى در مسير تكامل، هرگز با حبس شدن او حاصل نمى شود؛ پيمودن اين مسير بدون آزادى ممكن نيست.

آزادى هدر دادن نيروها و سرمايه ها نيست؛ بلكه وسيله شكوفایى و بارور شدن استعدادها است. از اينجا، آزادى منطقى و معقول از غير منطقى و نامعقول جدا مى شود و تفاوت آزادى اسلامى با آزادى غربى روشن مى گردد.

علت اينكه نبايد از شيطان پيروي كرد اين است كه شيطان با كارهايي مانند وعده هاى دروغين، تزئين شهوات، دعوت به گناهان، منع از خيرات و تشويق به انحرافات، پيروان خود را از خدا دور ساخته و به آتش قهر و غضب الهي گرفتار مى سازد.

قوانين و مقرّرات مربوط به زندگى انسان ها آن قدر پيچيده و اسرارآميز است كه دانشمندان را سرگردان و حيران ساخته و آشكارترين دليل آن، تحوّلاتى است كه هميشه در قوانين كشورهاى جهان صورت مى گيرد و هر روز مشكل تازه اى را مقابل حقوقدان ها قرار مى دهد؛ چراكه نمي توانند قانوني وضع كنند كه بي نياز از تغيير باشد. اگر تمام دنيا را بگرديم فردى كه داراى تمام شرايط يا بعضي از شرايط باشد پيدا نمي كنيم؛ جز آفريدگار بشر و يا كسى كه مستقيماً با او ارتباط دارد، صلاحيت چنين مقامى را دارد. پس اصول قوانين صحيح اجتماعى را تنها بايد از مكتب انبياء و از مجراى وحى آموخت.

واژه صبر در اصل لغت به معنى «حبس» و نگهدارى است و سپس معانى جديدى گرفته است. انسان وقتى در مقابل شهوات و مشكلات مقاومت كرد و نفس را از تعرض آنها حبس كرد، در فرهنگ قرآن و روايات «صبر و استقامت» بر آن اطلاق شده است. بنابراين صبر در لغت به معنای استقامت است. راغب اصفهانى در كتاب «مفردات» می گويد: «صبر كنترل نفس در تنگنا [و استقامت آن در انواع شدائد و مشكلات] است».

در بسيارى از گفتارها و نوشتارهای علماى اخلاق و بزرگان اسلام، «صبر» به سه شاخه تقسيم شده است:

1. صبر بر اطاعت؛   2. صبر بر معصيت؛   3. صبر بر مصيبت.

بزرگان اخلاق، اين تقسيم سه گانه را از روايات اسلامى گرفته اند؛ همانند روايتى كه از پيامبر اسلام (ص) نقل شده است: «الصَّبْرُ ثَلَاثَةٌ: صَبْرٌ عِنْدَ الْمُصِيبَةِ، وَ صَبْرٌ عَلَى الطَّاعَةِ، وَ صَبْرٌ عَنِ الْمَعْصِيَةِ».

ایشان می فرماید: «از آنچه در قربانگاه های قرون پیشین دیده اید عبرت گیرید، از آن کسانی که پیوند اعضایشان [در زیر خاک ها] از هم گسسته، و شرف و عزتشان نابود شده و شادی و نعمت هایشان قطع گردیده است، نزدیکی به فرزندان و همدمی همسران به مفارقت آنها مبدل شده و اکنون نه بر یکدیگر تفاخر می کنند؛ نه زاد و ولد دارند و نه با هم سخن می گویند؛ پس ای بندگان خدا! برحذر باشید همانند كسى كه بر نفس خود پيروز گشته و از شهوات سركش مانع شده، و با چشم عقل مى نگرد».

امام علی(ع) درباره هوای نفس و امور حرام به فرماندارش مى فرمايد: «زمام هوا و هوس خود را در دست گير و نسبت به آنچه بر تو حلال نيست بخيل باش؛ زيرا بُخل به خويشتن، راه انصاف را در آنچه محبوب و مكروه است به تو نشان مى دهد». مالكيّت هواى نفس كه امام(ع) بر آن تأكيد فرموده، آن است كه به هنگام هيجان شهوات، انسان بتواند خود را كنترل كند و به عكس اگر هواى نفس، مالك فكر و عقل و نيروى انسان شود او را به هر پرتگاهى مى كشاند.

پنج سفارش مهمي كه امام علي(ع) به ما نموده است عبارتند از: 1. جز خداوند به هيچ كس اميد نداشته باشيد. 2. تنها از گناهانتان بترسيد. 3. اگر در مورد چيزى از شما سؤال كنند كه نمى دانيد حيا نكنيد و بگوييد نمى دانم. 4. اگر چيزى را نمى دانيد از فراگيرى و ياد گرفتن آن خجالت نكشيد. 5. صبر و استقامت را در هر كارى پيشه خود سازيد؛ چرا كه نسبت صبر به ايمان همچون نسبت سر است در مقابل بدن.

در روايات به حقيقت «پل صراط» اشاره شده است. در روايتي آمده: «صراط همان طريق به سوى معرفت و شناخت خداوند متعال است. دو صراط وجود دارد: صراطى در دنيا و صراطى در آخرت و امّا صراط در دنيا همان امام واجب الاطاعه است، هركس او را بشناسد و به هدايت او اقتدا كند از صراط - كه پلى است بر روي جهنّم - در آخرت مى گذرد و هركس او را در دنيا نشناسد قدمش بر صراط آخرت مى لرزد و در آتش جهنّم سقوط مى كند».